سفت شدن جمجمه نوزاد

اگر به‌آرامی با دست خود جمجمه نوزاد تازه متولد شده را لمس کنید، متوجه نقاط نرم روی سر نوزاد می‌شوید. ما در این مقاله سوالاتی را بررسی می‌کنیم که می‌تواند برای هر مادری در مورد فرورفتگی سر نوزاد پیش بیاید. ساختار جمجمه نوزاد سالم را شرح می‌دهیم. محل دقیق نقاط نرم روی سر نوزاد را مشخص می‌کنیم. زمان طبیعی سفت شدن نرمی سر نوزاد را ذکر می‌کنیم. بیماری‌هایی را که ممکن-است باعث زود سفت شدن جمجمه نوزاد و یا دیر بسته‌شدن ملاج نوزاد شوند نام می‌بریم. علل افتادگی ملاج نوزاد و برآمدگی نقاط نرم روی سر نوزاد را بیان می‌کنیم. همچنین عواقب ضربه به قسمت نرم سر نوزاد را ذکر می‌کنیم.

ساختار جمجمه نوزاد سالم چگونه است؟

قبل از پرداختن به موضوع سفت شدن جمجمه نوزاد لازم است بدانید جمجمه نوزاد تازه متولد شده از پنج تکه استخوان اصلی تشکیل شده‌است. این استخوان‌ها شامل دو استخوان پیشانی (frontal)، دو استخوان آهیانه (parietal) و یک استخوان پس‌سری (occipital) هستند. محل اتصال این استخوان‌ها به‌هم، درزهای جمجمه را تشکیل می‌دهند. در محل رسیدن این درزها به‌هم، چندین فضای خالی بین استخوان‌های جمجمه ایجاد می‌شود. این فضاهای خالی با غشایی از جنس بافت پیوندی پوشیده‌می‌شوند و فونتانل (fontanelle) نام دارند. درزهای جمجمه یا فونتانل‌ها بافت پیوندی هستند که علاوه‌بر اتصال استخوان‌ها به‌هم، با نزدیک شدن به هم باعث تسهیل فرآیند زایمان می-شوند. همچنین این درزها، بعد از تولد نوزاد، با فراهم کردن فضای لازم موجب تسهیل رشد و تکامل مغز می‌شوند. فونتانل نوزادان همان نقاط نرم روی سر نوزاد است که ملاج نیز گفته‌می‌شود. شش فونتانل در جمجمه نوزاد تازه متولد شده وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها فونتانل‌های قدامی و خلفی هستند. شکل فونتانل‌ها ممکن‌است در نوزادان متفاوت باشد. ولی در کل، فونتانل ها نرم و نسبتاٌ صاف هستند.

فونتانل قدامی

فونتانل قدامی بزرگترین فونتانل است. شکل آن شبیه الماس است. سایز آن می‌تواند از یک سانتی‌متر تا سه سانتی‌متر متفاوت ‌باشد. این فونتانل از به‌هم رسیدن استخوان‌های پیشانی و آهیانه جمجمه نوزاد ساخته‌می‌شود. متوسط زمان سفت شدن جمجمه نوزاد در محل این فونتانل، 13 تا 24 ماهگی است. سفت شدن جمجمه نوزاد در پسرها زودتر از دخترها اتفاق می‌افتد.

فونتانل قدامی مهم‌ترین فونتانل به لحاظ بالینی است. زیرا اطلاعات زیادی از وضعیت سلامتی نوزاد به خصوص از دست رفتن آب بدن نوزاد و یا افزایش فشار داخل جمجمه نوزاد در اختیار پزشک قرار می‌دهد.

ضربان دار بودن فونتانل قدامی، به‌خصوص در نوزادانی که گریه می‌کنند یا بی‌قرار هستند، معمول است. این اتفاق به‌دلیل عبور جریان خون از این ناحیه است. البته ضربان‌های کوبنده در نقاط نرم روی سر نوزاد می‌تواند نشان‌دهنده افزایش فشار داخل جمجمه باشد. فرورفتگی سر نوزاد در محل فونتانل‌ قدامی نیز می-تواند ناشی‌از دهیدراتاسیون (کمبود مایعات بدن) یا سوتغذیه باشد.

فونتانل خلفی

برخلاف فونتانل قدامی، فونتانل خلفی مثلثی‌شکل است. سایز فونتانل خلفی می‌تواند از 5/0 سانتی‌متر تا 7/0 سانتی‌متر متفاوت ‌باشد. فونتانل خلفی از به‌هم رسیدن استخوان‌های آهیانه و پس‌سری در جمجمه نوزاد به‌وجود می‌آید. متوسط زمان سفت شدن جمجمه نوزاد در محل این فونتانل شش تا هشت هفتگی نوزاد است. پس فونتال خلفی زودتر از فونتانل قدامی بسته می‌شود.

پزشک با معاینه میزانسفت شدن جمجمه نوزاد در محل فونتانل خلفی می‌تواند به هیدروسفالی و کم‌کاری تیروئید مادرزادی شک کند.

فونتانل‌های ماستوئید

این فونتانل‌ها با نام فونتانل‌های خلفی-جانبی نیز شناخته ‌می‌شوند. فونتانل‌های ماستوئید از به‌هم رسیدن استخوان‌های آهیانه، پیشانی و پس‌سری در دو طرف جمجمه نوزاد تازه متولد شده ایجاد می‌شوند. متوسط زمان سفت شدن جمجمه نوزاد در محل این فونتانل‌ها شش تا 18 ماهگی نوزاد است.

فونتانل اسفنوئید

این فونتانل‌ها به‌شکل نقاط نرم روی سر نوزاد به‌صورت دوطرفه وجود ‌دارند. این فونتانل‌ها با نام فونتانل-های قدامی-جانبی نیز شناخته ‌می‌شوند. فونتانل‌های اسفنوئید از به‌هم رسیدن استخوان‌های پیشانی، آهیانه، پس‌سری و اسفنوئید ساخته‌ می‌شوند. متوسط زمان سفت شدن جمجمه نوزاد در محل این فونتانل-ها شش ماهگی نوزاد است. 

فونتانل سوم

این فونتانل در جمجمه نوزاد سالم لمس نمی‌شود. درواقع یک فونتانل حقیقی نیست. فونتانل سوم در بیماری‌هایی مثل سندرم داون و عفونت‌های مادرزادی مثل سرخجه یا سیفلیس، به‌صورت یک نقص استخوانی وجود دارد. فونتانل سوم بین فونتانل قدامی و خلفی لمس می‌شود. اندازه آن حدود دو سانتی‌متر است. 

سفت شدن جمجمه نوزاد نارس

زمان بسته شدن ملاج نوزاد به سن تولد نوزاد بستگی دارد. سفت شدن جمجمه نوزاد نارس کمی دیرتر از نوزادان رسیده اتفاق میفتد.

بسته شدن زودهنگام فونتانل‌ها یا کوچک بودن ملاج نوزاد نشانه چیست؟

زود سفت شدن استخوان جمجمه نوزاد معمولا خبر از شرایط غیرطبیعی نوزاد می‌دهد. دلایل زود سفت شدن جمجمه نوزاد می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:

میکروسفالی (microcephaly) 

بیماری میکروسفالی به‌معنای کوچکتر بودن سر نوزاد از حالت طبیعی است. در میکروسفالی زود سفت شدن سر نوزاد معمولا با اندازه کوچکتر از حد طبیعی دور سر نوزاد همراهی دارد. معمولا میکروسفالی به علت مسمومیت‌ها، عفونت یا بیماری‌های ژنتیکی اتفاق می‌افتد.

کرانیوسینوستوز (craniosynostosis) 

به بسته شدن زودتر از موعد درزهای جمجمه نوزاد گفته‌ می شود. کرانیوسینوستوز باعث بدشکلی سر و صورت می‌شود. زود سفت شدن جمجمه نوزاد بر اثر این اختلال می‌تواند مانع رشد مغز شود. همچنین باعث عقب‌افتادگی ذهنی، نابینایی و تشنج نوزادان می‌شود.

هایپرتیروئیدی (hyperthyroidism) 

 پرکاری تیروئید بر اثر افزایش فعالیت غده تیروئید و تولید بیش‌از‌حد هورمون‌های تیروئیدی ایجاد می‌شود. در هایپرتیروئیدی زود سفت شدن ملاج سر نوزاد با تظاهرات دیگری نظیر وزن کم هنگام تولد، پوست گرم و مرطوب، خواب کم، بی‌قراری و ضربان قلب بسیار بالا همراهی دارد.

هایپرپاراتیروئیدی (hyperparathyroidism) 

 به‌معنای ترشح بیش‌از‌حد هورمون‌های پاراتیروئیدی است. این بیماری باعث تجمع کلسیم در بدن نوزاد می‌شود. زود سفت شدن جمجمه نوزاد بر اثر این اختلال با مشکلات تنفسی و شل بودن عضلات نوزاد همراه است.

بسته شدن دیرهنگام فونتانل‌ها نشانه چیست؟

شایع‌ترین علل تاخیر در سفت شدن جمجمه نوزاد در محل فونتانل قدامی عبارتند‌از:

بسته شدن دیرهنگام به‌صورت طبیعی

ممکن است فونتانل‌ها در مواردی به‌طور نرمال دیر بسته شوند. پزشک با معاینه کودک و انجام آزمایشات لازم موارد طبیعی را تشخیص می‌دهد.

هایپوتیروئیدی بدو تولد  (congenital hypothyroidism) 

 به معنای کم‌کاری غده تیروئید است و علل متفاوتی می‌تواند داشته ‌باشد. این بیماری ممکن ‌است بدون علامت باشد و یا با تظاهراتی مثل خستگی، گریه خشن، یبوست، زردی طول کشیده، زبان بزرگ، پوست خشک و دمای پایین بدن همراهی داشته‌ باشد. همه نوزادان در بدو تولد با گرفتن خون از پاشنه پا از لحاظ کم‌کاری تیروئید غربالگری می‌شوند. زیرا هایپوتیروئیدی بدو تولد عواقب جبران‌ناپذیری را بر نوزاد تحمیل می‌کند. 

مگالنسفالی اولیه (primary megalencephaly) 

 به معنای بزرگ بودن بیش از حد طبیعی سر نوزاد است. علل مختلفی دارد و باید بررسی شود. در معاینه اندازه دور سر نوزاد بیشتر از حد طبیعی است.

افزایش فشار داخل جمجمه

 فشار داخل جمجمه‌ای به فشار مایع مغزی-نخاعی که داخل مغز منتشر شده‌است، گفته ‌می‌شود. بیماری-هایی نظیر هیدروسفالی، عفونت‌های مغزی و همچنین ضربه به سر می‌توانند این تظاهر را داشته‌باشند. افزایش فشار داخل جمجمه یکی از علل تاخیر در سفت شدن جمجمه نوزاد است.

سندرم داون

 کودکان مبتلا به سندرم داون به جای دو کروزوم 21، سه کروموزوم دارند. این نقص ژنتیکی باعث بروز تظاهراتی در کودک می‌شود که یکی از آن ها تاخیر در سفت شدن جمجمه نوزاد است. 

راشیتیسم یا نرمی استخوان (rickets) 

 بر اثر کمبود کلسیم و فسفات ایجاد می‌شود. تظاهراتی مثل نرمی سر نوزاد دارد.

از دیگر علل غیرشایع بسته شدن دیرهنگام فونتانل قدامی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آکوندروپلازی (achondroplasia)
• سندرم آپرت (apert syndrome)
• تریزومی 13
• تریزومی 18
• مسمومیت با آلومینیوم
• سوتغذیه
• سیفلیس مادرزادی
• هیدروسفالی (hydrocephalus)

فونتانل برآمده و سفت نشانه چیست؟

فونتانل برآمده و سفت در یک نوزاد در حالت نشسته و آرام می‌تواند نشان‌دهنده افزایش فشار داخل جمجمه‌ باشد. بیماری‌های زیر این عارضه را ایجاد می‌کنند:

مننژیت باکتریایی (bacterial meningitis) 

مننژیت باکتریایی به‌معنای عفونت پرده مغز با عامل باکتریایی است. این بیماری در ماه‌های اول تولد نوزاد شایع‌تر است و با درصد مرگ‌و‌میر قابل توجهی همراه‌ است. تظاهرات آن تب، مشکلات تنفسی، استفراغ، حساسیت چشم به نور و تشنج هستند. مننژیت باکتریایی به علت عوارض ناشی از تاخیر در شروع درمان اورژانس محسوب می‌شود. نوزاد در بیمارستان بستری شده و تصویربرداری‌های لازم یا نمونه‌گیری مایع نخاعی به روش ال پی گرفته می‌شود. درمان آنتی‌بیوتیکی تزریقی هم شروع خواهد شد.

هماتوم ساب‌دورال (subdural hematoma) 

 به‌معنای خون‌ریزی بین دو لایه از پرده مننژ مغز است. هماتوم ساب‌دورال معمولا در 24-48 ساعت اول تولد بروز پیدا می‌کند و ممکن است با تظاهراتی مانند تشنج، مشکلات تنفسی و آپنه همراهی داشته‌باشد. این عارضه باید به سرعت تشخیص داده‌شده و درمان شود.

چه موقع برآمدگی فونتانل نگران‌کننده نیست؟

در مواقع عطسه کردن، سرفه کردن، آروغ زدن و یا استفراغ کردن ممکن است نقاط نرم روی سر نوزاد برآمده شده و سپس به حالت طبیعی برگردد. اگر به حالت طبیعی برنگشت و یا در حالت معمول نوزاد برآمده بود، باید سریعا به پزشک مراجعه کرد. زیرا ممکن است نشان دهنده التهاب یا عفونت مغز باشد.

فونتانل فرورفته یا گودافتادگی ملاج سر نوزاد نشانه چیست؟

دهیدراتاسیون 

 به‌معنای کمبود مایعات در بدن نوزاد است که می‌تواند به علت تغذیه نامناسب، تب یا اسهال و استفراغ باشد. علائم دیگر کم‌آبی شامل گودی زیر چشم‌ها، خشکی زبان، کاهش قابلیت ارتجاعی پوست و ادرار کم نوزاد است.

کواشیورکور (kwashiorkor) 

 نوعی سوتغذیه شدید است که در اثر کمبود شدید پروتئین، آنتی‌اکسیدان‌ها و سایر مواد معدنی ایجاد می-شود. تظاهرات آن زخم پوستی، لاغری غیرطبیعی، ورم، قرمزی پوست، بی‌اشتهایی و اسهال است.

ضربه به فونتانل نوزادان چه زمانی نگران‌کننده است؟

ممکن است در هنگام نگهداری نوزاد، لمس ملاج نوزاد برای شما نگران‌کننده باشد و نگران سفت شدن جمجمه نوزاد باشید ولی لزومی برای نگرانی یا اجتناب از لمس نقاط نرم روی سر نوزاد نیست. زیرا ملاج نوزاد با غشاها و بافت‌های گوناگون محافظت می‌شوند. ضربه به قسمت نرم سر نوزاد در مواردی که نوزاد پس از ضربه بی‌حال شده یا تب کند، نگران‌کننده است.