تراتوژن در دوران بارداری و تاثیر آن بر جنین

دوره پیش از تولد، مرحله اساسی در رشد انسان است که رحم نسبت به محیط اطرافش بسیار حساس و آسیب پذیر است. اگر در این دوران جنین آسیب ببیند درمان آن بسیار دشوار و یا غیر ممکن است. در این مطلب با تمامی عواملی که ممکن است به جنین آسیب وارد کند آشنا می‌شویم.

تراتوژن جنین چیست؟

هر عاملی که در دوران تکامل رویانی و در طی رشد و نمو جنین باعث تغییر در شکل و عملکرد اندام جنین شود را، تراتوژن می‌نامند. این کلمه ریشه یونانی دارد و به معنای هیولا است. تراتوژن ممکن است در غالب یک ماده شیمیایی، مصرف دارو، یک عامل فیزیکی و محیطی، تشعشعات، بیماری در مادر باردار، عفونت، فشارهای عصبی، اضطراب، مشکل ژنتیکی یا حتی تغییر در متابولیسم بدن مادر، با ایجاد اختلال در برخی فرآیند های خاص فیزیولوژیک، سبب مرگ سلولی، تغییر در رشد بافت‌ها و یا تمایز سلولی غیر طبیعی شود. باید بدانید که هیچ ماده تراتوژن مطلقی وجود ندارد بلکه به شرایط، زمان و مقدار برخورد بستگی دارد، اما آسیب‌هایی که تراتوژن‌ها وارد می‌کنند معمولا ساده و قابل درک نبوده و به چندین عامل بستگی دارد. از دیدگاه ژنتیکی حساسیت در برابر تراتوژن‌ها در افراد مختلف، متفاوت است و همین علت باعث شده است که تا به امروز ماده تراتوژن، صد در صد شناخته شده نباشد.

تراتولوژی چیست؟

مطالعه بر روی پدیده تراتوژن را تراتولوژی می‌نامند. تراتولوژی بالینی، اهداف گوناگونی دارد از جمله:

• درک و یافتن رابطه‌ای بین ناهنجاری جنین و برخورد مادر باردار با یک ماده تراتوژن
• تعیین میزان خطر بروز ناهنجاری در جنین در صورت رویارویی مادر با یک تراتوژن
• تعیین میزان خطر بروز ناهنجاری در جنین، در صورت به کارگیری روش‌های تشخیصی برای مادران

میزان آسیب پذیری جنین در دوران مختلف بارداری، یکسان نیست. حساس ترین زمان در بارداری، سه ماهه اول بارداری است که سرعت تمایز و مهاجرت سلولی در بیشترین حالت خود قرار دارد. بنابراین احتمال آسیب به جنین در این دوره بیشتر است.

عوامل ایجاد تراتوژن

باید بدانید که بدون مشخص کردن مقدار، مسیر مواجهه و مرحله بارداری نمی‌توان به یک عامل، برچسب تراتوژن زد. به عبارتی دیگر اثر یک ماده‌ تراتوژن به دوز، مسیر، مدت مواجهه با آن و مرحله تکامل در برخورد با آن و همچنین استعداد ژنتیکی مادر و جنین بستگی دارد. عواملی که می‌توانند این اثر را داشته باشند شامل: بیماری‌های عفونی، ویروس‌ها، شرایط محیطی، اشعه و پرتو و داروها است که در زیر کامل آنها را توضیح می‌دهیم.

بیماری‌های عفونی تراتوژن

عوامل عفونی باعث مهار میتوز شده و اثرات مخرب عروقی بر جنین دارد. ابتلای مادر به بیماری‌های زیر می‌تواند باعث بروز تراتوژن و آسیب به جنین شود.

• آبله مرغان: آبله مرغان یک بیماری عفونی است که معمولا در زمان کودکی رخ می‌دهد. بنابراین بیشتر از 85 تا 95 درصد از زنان باردار نسبت به این بیماری ایمن هستند. اما اگر زن بارداری به این بیماری تا هفته بیستم بارداری مبتلا شود 2 درصد امکان دارد که کودک آن به نقایصی مانند سندرم واریسالی که شامل زخمها، نقص ماهیچه و استخوان، نقایص اندام‌ها، اندازه سر کوچک، کوری، تشنج و عقب ماندگی ذهنی مبتلا شود.

*در مورد دلایل و روشهای درمان آبله مرغان در بارداری در این مقاله بیشتر بخوانید.

• سفلیس: سفلیس بیماری است که ابتلای مادر به آن در 5 ماهه اول بارداری، سبب ابتلای جنین به آن می‌شود. اگر مادر به موقع درمان نشود سبب ناهنجاری‌هایی از جمله فلج، صرع، کم توانی ذهنی و حرکتی می‌شود. بیماری سفلیس در سه ماهه اول بارداری باعث سقط جنین می‌شود.
• دیابت: دیابت نوع 1 و 2 در مادر باعث افزایش دو تا سه برابری ریسک نقایص در نوزاد می‌شود. دیابت در مادر منجر به بروز بیماری‌های نقایص لوله عصبی، بیماری قلبی، هیپوپلازی، آپلازی ستون مهره‌ها، هولوپروزنسفالی، آنومالی کلیه و مجاری تناسلی و هیپوگلیسمی در نوزاد می‌شود، که شایع‌ترین آن بیماری‌های قلبی و نقایص لوله عصبی هستند. از سوی دیگر دیابت بارداری در هنگام تکوین جنین باعث سقط جنین، محدودیت رشد، تسریع رشد، چاقی، نقایص نورولوژیک، پلی هیدرآمنیوز و نقایص هنگام تولد می‌شود.
• بیماری‌های خود ایمنی: متناسب نبودن Rh مادر و جنین باعث انتقال آنتی بادی‌های مادر به جفت علیه گلبول‌های قرمز جنین می‌شود و باعث بیماری‌هایی نظیر گراوس، ترومبوسیتوپنی پورپورای آدیوپاتیک، و اریتماتوز لوپوس سیستمیک می‌شود.
• صرع: ابتلای مادر به صرع به خودی خود تاثیر تراتوژنیک روی جنین ندارد، اما چون مادر مبتلا به صرع تحت درمان است و دارهای ضد صرع مصرف می‌کند، این داروها اثرات تراتوژنیک دارند که باعث اثراتی شامل تاخیر رشد درون رحمی، عقب ماندگی ذهنی، شکاف لب، شکاف کام و غیره می‌شود.

ویروس‌های تراتوژن

• ویروس سرخچه: این ویروس می‌تواند از جنین بگذرد و سبب اختلالاتی نظیر ناشنوایی، نابینایی، کم توانی ذهنی و ناهنجاری‌های قلبی و مغزی شود.
• ویروسHIV: بطور کلی 20 تا 30 درصد از مواقع، ویروسHIV از مادر به جنین منتقل شده و جنین را آلوده می‌کند. حملات صرع، کاهش تدریجی وزن مغز، تاخیر در رشد ذهنی و حرکتی از نشانه‌های این ویروس در نوزادان مادران آلوده است. همچنین کاهش وزن، بیماری‌های تنفسی و اسهال از جمله نشانه‌های ایدز است که در نوزادان 6 ماهه دیده می‌شود.
• ویروس تبخال: ویروس تبخال از جمله تراتوژن‌هایی است که جنین نسبت به آن بسیار حساس است که موجب سقط، کم وزنی هنگام تولد، نقایص جسمانی و کم توانی ذهنی می‌شود.

داروهای تراتوژن در بارداری

داروهای خطرناک در دوران بارداری به دو دسته مجاز مانند لیتیوم، کافئین، آرامبخش‌ها، ضد صرع و برخی آنتی بیوتیک‌ها و غیر مجاز مانند هروئین، کراک، متادون، کوکائین و ماری جوانا تقسیم می‌شوند. در زیر طبقه بندی سازمان غذا و دارو درمورد داروها و مصرف آنها در بارداری را توضیح دادیم.

• گروه A: داروهایی که مصرف آن برای خانم‌های باردار در طول دوران بارداری بلامانع است و احتمال آسیب رسیدن به جنین بعید است مانند قرص‌های پره ناتال و لووتیروکسین. تقریبا کمتر از یک درصد از داروها در این گروه قرار دارند.
• گروه B: داروهایی که مطالعات انجام شده درمورد آنها بر روی حیوانات، شواهدی دال بر اختلال در بارداری و آسیب به جنین مشاهده نشده است. اما از آنجایی که اطلاعات کافی درمورد اثرات آنها بر روی انسان‌ها وجود ندارد، مصرف آنها در سه ماهه اول بارداری توصیه نمی‌شود.
• گروه D: داروهایی که مصرف آنها در دوران بارداری سبب آسیب به جنین می‌شود.
• گروه X: داروهایی که مصرف آنها علاوه بر خانم‌های باردار برای خانم‌هایی که قصد بارداری دارند هم ممنوع است.

مواد و داروهای غیر مجاز تراتوژن

مصرف مخدرها و داروهای غیر مجاز مانند هروئین، کراک، متادون، کوکائین و حشیش در دوران بارداری بسته به مواد مصرفی، می‌تواند عوارض جسمی و روانی زیادی برای جنین داشته باشد. این عوارض شامل سبک وزنی، نارس بودن، تشنج، مشکلات قلبی، بدشکلی اندام و حتی مرگ هستند. علاه بر آن انزوا و دوری گزینی از عوارض روحی و روانی این مواد است.

تاثیر تراتوژن بر جنین

باید بدانید که اثرات تراتوژنیک تنها از طرف مادر نیست بلکه در برخی موارد مواجهه پدر با مواد تراتوژن عوارضی را به دنبال خواهد داشت. فرآیند تولید اسپرم 64 روز طول می‌کشد و مواجهه پدر با مواد تراتوژن مانند الکل، جیوه، سرب، آفت کش‌ها، گازهای بیهوشی و غیره در طول این دو ماه به DNA اسپرم آسیب زده و احتمال ایجاد برخی نقایص در جنین وجود دارد.