داروهای بیش‌فعالی کودکان

دارو‌های بیش‌فعالی کودکان می‌توانند به کاهش علائم بیماری کمک کنند. متاسفانه در جامعه ایرانی، این دارو‌ها مانند سایر دارو‌های روان‌پزشکی، اغلب با عوارض جانبی خود شناخته می‌شوند. آیا ترس از مصرف دارو‌های بیش‌فعالی کودکان به جا است؟ آیا عوارض دارو‌های بیش‌فعالی در کودکان از فواید مصرف آن‌ها می‌کاهد؟ در این مقاله ابتدا اندکی درباره بیماری بیش‌فعالی در کودکان و علائم آن توضیح می‌دهیم. سپس به دارو‌‌های بیش‌فعالی در کودکان می‌پردازیم و در ضمن معرفی، از عوارض دارو‌های بیش‌فعالی در کودکان نیز سخن می‌گوییم. با ما همراه باشید.

بیش‌فعالی چیست و چه نشانه‌هایی دارد؟

قبل از پرداختن به موضوع داروهای بیش‌فعالی کودکان لازم است بدانید اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی(Attention deficit /hyperactivity disorder (ADHD))  یک بیماری مزمن است که میلیون‌ها کودک را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و گاهی تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی الگویی از مشکلات است که معمولاً در کودکی، معمولاً پیش از 12 سالگی،  ایجاد شده و با علائم زیر در خانه و یا خصوصاً در مدرسه خود را نشان می‌دهد:

• کودک بیش از حد معمول فعال است و تحرکش بالاست. این امر بیش فعالی (Hyperactivity) خوانده می‌شود.
• دائماً حواسش پرت می‌شود. نمی‌تواند حتی برای مدت کوتاهی مشغول به یک کار ثابت باشد. این امر کاهش یا نقص توجه (Attention deficit) خوانده می‌شود.
• کودک رفتار‌های تکانشی دارد؛ به این معنی که بدون فکر و ناگهانی دست به کاری غیرمنتظره و گاها خطرناک می-زند. این امر رفتار تکانشی(Impulsive behavior) خوانده می‌شود.
• تمرکز کردن برای کودک دشوار است.

تشخیص بیش فعالی در کودکان

تشخیص قطعی اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی باید توسط متخصصان روانپزشک انجام گیرد و هیچ آزمایش اختصاصی به عنوان تست بیش‌فعالی کودکان وجود ندارد. بسیاری از ما ممکن است که علائم بالا را تجربه کنیم امّا دچار اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی نیستیم. زمانی فرد مبتلا به ADHD تلقی می‌شود که علائم بالا ارتباطش را با سایر افراد جامعه دچار اختلال کند و یا بر وضعیت تحصیلی و کاری او تاثیر سوء گذارد. این کودکان ممکن است یا مشکلات عاطفی و ارتباطی زیادی دست و پنجه نرم‌کنند که اعتماد‌به‌نفس آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. درمان بیماری بیش‌فعالی مانند هر بیماری دیگری ضروری بوده و عدم درمان آن عوارض طولانی‌مدت در کودک به‌جای می-گذارد.

بیش‌فعالی چرا ایجاد می‌شود؟

علت اصلی بیش‌فعالی هنوز کاملاً مشخص نشده است؛ امّا تحقیقات نشان می‌دهند که سطح دو انتقال‌دهنده‌ی عصبی دوپامین و نور‌اپی‌نفرین در مغز کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در سطح مناسبی قرار ندارد و این پدیده علائم بیماری را ایجاد می‌کند.

بیماری بیش‌فعالی تا کی ادامه دارد؟

علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در 60 تا 80 % موارد تا نوجوانی و در 60% موارد تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. در برخی موارد بیش‌فعالی از بین رفته و فقط نقص توجه می‌‌ماند.

آیا بیش‌فعالی کودکان درمان دارد؟ درمان آن چیست؟

درمان استاندارد بیش‌فعالی کودکان شامل دارودرمانی، رفتاردرمانی، دوره‌های مشاوره و آموزش‌های مخصوص برای کودک و والدین است. توجه داشته باشید که مجموعه درمان‌های فوق باعث کاهش علائم بیماری تا حد بسیار زیادی می‌شود امّا بیماری از‌بین نمی‌رود. همچنین یک کار گروهی و نسبتاً طولانی‌مدت نیاز است تا مشخص شود که کدام-یک از درمان‌های فوق بیشترین تاثیر را در کاهش علائم بیش‌فعالی در کودک شما دارد. پس لازم است که صبور باشید.

ما در ادامه به بررسی دارو‌های بیش‌فعالی کودکان که در کاهش علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی نقش دارند، می‌پردازیم. با ما همراه باشید.

معرفی دارو‌های بیش‌فعالی کودکان

درمان اول اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی دارو درمانی بوده و خط اول دارو‌های بیش‌فعالی در کودکان نیز دارو‌های محرک‌های دستگاه عصبی (CNS) هستند. پیش از توضیح هر یک از دارو‌های بیش‌فعالی کودکان ابتدا به تقسیم-بندی انواع آن‌ها توجه کنید. 

• دارو‌های محرک (Stimulant): این دارو‌ها افزایش‌دهنده‌ی سطح دوپامین (انتقال‌دهنده‌ی عصبی) هستند. دو گروه کلی از دارو‌ها شامل متیل‌فنیدات و آمفتامین‌ها را شامل می‌شوند. معروف‌ترین این دارو‌ها ریتالین از دسته متیل-فنیدیت و دکستروآمفتامین از گروه آمفتامین‌ هستند. توجه داشته باشید که نام محرک بر روی این دارو‌ها به این معنا نیست که می‌توانند باعث افزایش بیش‌فعالی در کودک ما شوند؛ بلکه این نام‌گذاری بخاطر نحوه عملکرد و تاثیر آن‌ها بر روی دوپامین است.
• غیر محرک‌ها ( Non-stimulant): این دارو‌ها مهار‌کننده‌ی نوراپی‌نفرین هستند و در درمان بیش‌فعالی در کودکان بزرگتر از 6 سال و بیشتر زمانی که کودک به دارو‌های محرک پاسخ نمی‌دهد، استفاده می‌شوند. پر‌کاربردترین این دارو‌ها شامل:

1. اتوموکستین (Atomoxetine)
2. بوپروپیون (Bupropion)
3. کلونیدین (Clonidine)

از دارو‌های بیش‌فعالی کودکان در ادامه به ریتالین و اتوموکستین می‌پردازیم؛ امّا پیش از آن به چند سوال پاسخ می-دهیم:

آیا دارو‌های بیش‌فعالی کودکان موجب تغییر شخصیت می‌شوند؟

دارو‌های بیش‌فعالی اگر با مقدار و نحوه‌ی صحیح مصرف شوند، تنها موجب کاهش علائم بیماری از جمله کاهش تکانش‌گری، نقص توجه وفعالیت زیاد کودک می‌شوند. اگر پس از مصرف دارو‌های بیش‌فعالی کودکان مشاهده کردید که کودک بسیار آرام و ساکت شده است؛ ممکن است میزان دارو‌ی مصرفی بالا باشد. در این مورد بهتر است به روانپزشک کودک خود مراجعه کرده و با او در این باره مشورت کنید.

دارو‌های بیش‌فعالی کودکان از چه زمانی اثر خود را شروع می‌کنند؟

دارو‌های بیش‌فعالی کودکان به محض این‌که از سد خونی‌‌-مغزی عبود کنند، اثرات خود را شروع می‌کنند. این زمان در بعضی دارو‌ها 30 دقیقه و در بعضی دیگر تا چند ساعت است. رسیدن به اثرات درمانی حداکثری اندکی زمان می-برد و ممکن است تا چند روز یا هفته طول بکشد. دارو‌های دسته محرک‌ها اثرات خود را سریع‌تر از دسته دارو‌های غیرمحرک نشان می‌دهند.

ریتالین

 ریتالین (Ritalin) از دسته دارو‌های محرک است که با عملکرد خود موجب افزایش دوپامین که یک انتقال‌دهنده‌ی عصبی در دستگاه عصبی مرکزی است، می‌شود.  توجه داشته باشید که نام محرک بر روی این دارو‌ها به این معنا نیست که می‌توانند باعث افزایش بیش‌فعالی در کودک ما شوند؛ بلکه این نام‌گذاری بخاطر نحوه عملکرد و تاثیر آن‌ها بر روی دوپامین است. میزان و نحوه مصرف قرص ریتالین بسیار تخصصی بوده و از حیطه بحث خارج است.

قرص ریتالین در واقع نام تجاری و شناخته‌شده دارو‌های دسته متیل‌فنیدات (Methylphenidate) است و با اسامی زیر نیز شناخته می‌شود:

• قرص اتندآپ (Attendup)
• قرص استیمدیت (Stimdate)
• قرص روبیفن (Rubifen)
• قرص پیوسته‌رهش ماتوراید (Matoride)

عوارض قرص ریتالین 10 میلی‌گرم چیست؟

فشار خون بالا، افزلیش ضربان قلب، بی‌اشتهایی، عصبانیت، اشکال در خواب، سرگیجه، سردرد، تهوع و درد معده از عوارض جانبی احتمالی این دارو‌ هستند. توجه داشته باشید که در صورت بروز عوارض دارو‌یی به متخصص کودک خود مراجعه کنید و با او در این باره مشورت کنید. همچنین مصرف قرص ریتالین مانند هر دارو‌یی که قرار است برای مدت طولانی استفاده شود، باید مداوم مورد سنجش و بررسی قرار گیرد تا هم میزان اثرگذاری و هم احتمال بروز عوارض آن مورد بررسی قرار گیرد. لطفاً پس از یک‌بار دریافت نسخه، سرخود به مصرف دارو ادامه ندهید. به متخصص روانپزشکی مراجعه کنید و تحت نظر او دارو را مصرف کنید. همچنین قطع‌کردن یکباره دارو می‌تواند موجب عوارضی مانند افسردگی شود؛ پس اگر بهبودی در کودک خود مشاهده کردید، دارو را به یک‌باره قطع نکنید.

رد برخی افسانه‌ها در ارتباط با مصرف ریتالین

• آیا مصرف ریتالین موجب وابستگی شده و اعتیادآور است؟ خیر! 

برخی تصور می‌کنند که مصرف قرص ریتالین به عنوان داروی بیش‌فعالی کودکان موجب اعتیاد می‌شود؛ دلیل این تفکر نیز از تاثیر ریتالین بر افزایش دوپامین در مغز می‌آید. این درحالی است که مطالعات نشان داده‌اند که مصرف ریتالین در مقادیر توصیه شده پزشکی نه تنها موجب وابستگی و اعتیاد نمی‌شود، بلکه احتمال سوءمصرف الکل و موارد مخدر در بزرگسالی و نوجوانیِ کودک مبتلا به بیش‌فعالی کاهش می‌دهد.

امّا توجه داشته باشید که مطلب فوق صرفاً در مقادیر توصیه‌شده پزشکی صدق می‌کند. اگر مصرف ریتالین در مقادیر بالا و خودسرانه باشد، می‌تواند همانند بسیاری از دارو‌های دیگر اثراتی نامناسب از جمله وابستگی داشته باشد. توصیه می‌شود که دارو ‌را دور از دسترس کودک و نوجوان قرار دهید.

• آیا ریتالین باعث افزایش هوش می‌شود؟ خیر!

اگرچه ریتالین و دارو‌های بیش‌فعالی کودکان موجب افزایش تمرکز می‌شود، امّا یادگیری و هوش پدیده‌ای متاثر از چندین عامل مختلف است که تمرکز در میان آن‌ها گم می‌شود. دارو‌های بیش‌فعالی کودکان تنها در افراد مبتلا به بیماری تاثیر مثبت دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف خودسرانه و نادرست این دارو‌ها که صرفاً با هدف افزایش تمرکز در افرادی بدون بیش‌فعالی صورت گرفته، بیشتر موجب افت سطح تحصیلی آن‌ها شده است.