بیش‌فعالی کودکان | علائم، علت و درمان بیش‌فعالی در کودکان
بیش‌فعالی کودکان از بیماری‌های مهمی است که در صورت عدم درمان تا بزرگسالی ادامه خواهد داشت. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که کودکی را به‌دلیل شیطنت زیاد یا ناتوانی در تمرکز تنبیه کرده باشید. اما بیش‌فعالی کودکان و اختلال نقص توجه بیماری قابل درمانی است که اغلب جدی گرفته نمی‌شود. در این مقاله درباره بیماری بیش‌فعالی و اختلال نقص توجه، نحوه تشخیص، درمان و روند این بیماری می‌خوانید.
- بیش‌فعالی کودکان و اختلال نقص توجه چیست؟
- علت بیش‌فعالی کودکان و اختلال نقص توجه
- علائم بیش‌فعالی در کودکان
- سایر علائم بیش‌فعالی
- اختلال خواب در کودکان بیش‌فعال
- تفاوت شیطنت کودکان و بیش‌فعالی
- روش‌های تشخیص اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه
- آیا اختلال بیش‌فعالی در کودکان نیاز به درمان دارد؟
- درمان‌های بیش‌فعالی در کودکان
بیش‌فعالی کودکان و اختلال نقص توجه چیست؟
بیش‌فعالی کودکان یا اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) جزو اختلالات تکاملی طبقه‌بندی می‌شود. این بیماری در گذشته اختلال نقص توجه (ADD) نام داشت. بیش‌فعالی یا "اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی" اختلالی است که می‌تواند بی‌حرکت نشستن در یک مکان، توجه‌کردن و تصمیم‌گیری را برای فرد دشوار کند. بیش‌فعالی کودکان در پسران شایع‌تر از دختران است. تشخیص زود هنگام این بیماری بسیار اهمیت دارد. زیرا این اختلال بر عملکرد کودک در زندگی شخصی و اجتماعی اثر گذاشته و کارکرد و تمرکزش را کاهش می‌دهد. تشخیص قطعی بیش‌فعالی کودکان اغلب در سنین اولیه‌ی دبستان گذاشته می‌شود. یعنی زمانی که ناتوانی کودک در تمرکز‌کردن آشکار می‌شود. در این مقاله در هر جمله که از کلمه بیش‌فعالی استفاده شده است، منظور اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه است.
علت بیش‌فعالی کودکان و اختلال نقص توجه
- علت اصلی اختلال بیش‌فعالی کودکان و نقص توجه هنوز شناخته شده نیست. مثل سایر اختلالات تکاملی احتمال می‌رود تغییرات جزئی در مغز سبب ایجاد این اختلال باشد. در این بیماری قسمتی از مغز که مسئول فرستادن دستورات کنترل‌کننده و ایجاد تمرکز است، تحت تاثیر قرار می‌گیرد. برخی عوامل سبب افزایش خطر ابتلا به بیش‌فعالی کودکان می‌شوند. این عوامل عبارتند از؛
- تحقیقات نشان داده‌اند برخی از ژن‌ها در ابتلا به بیش‌فعالی کودکان موثرند. به‌همین دلیل در خانواده‌هایی که یکی از اعضای خانواده اختلال بیش‌فعالی دارد، احتمال این‌که کودک متولدشده به بیش‌فعالی مبتلا باشد بیش-تر است.
- اگر مادر در دوران بارداری الکل یا هروئین مصرف کند یا سیگار بکشد، شانس ابتلای کودک به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی افزایش می‌یابد.
- مشکلات حین زایمان مثل وزن پایین حین تولد یا طولانی‌شدن زمان زایمان می‌تواند سبب افزایش شانس ابتلا به بیش‌فعالی شود. طولانی‌شدن زمان زایمان سبب نرسیدن اکسیژن کافی به مغز نوزاد می‌شود.
- نادیده گرفته شدن در اوایل کودکی می‌تواند شانس ابتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه را افزایش دهد.
- تماشای زیاد تلوزیون و دعوای والدین سبب ایجاد اختلال بیش‌فعالی نمی‌شود اما علائم کودک مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه را بدتر می‌کند.
علائم بیش‌فعالی در کودکان
علائم بیش‌فعالی در کودکان سه جز اساسی و اصلی دارد.
- بی‌توجهی
- فعالیت زیاد
- تکانشگری (این کودکان به همه چیز زود و تند واکنش نشان می‌دهند).
این سه علامت ممکن است در کودکان عادی نیز دیده شود. تشخیص بیش‌فعالی کودکان در سن کم‌تر از پنج-سال بسیار دشوار است. معمولا اولین علامتی که ایجاد می‌شود فعالیت زیاد است و آخرین علامتی که برطرف می‌گردد اختلال کم‌توجهی است. هریک از این سه علامت اصلی علائم مربوط به خود را دارند که در ادامه راجع به آن توضیح داده خواهد شد.
علائم بیش‌فعالی در کودک نوپا
همانطور که گفته شد تشخیص بیش‌فعالی در کودکان نوپا بسیار دشوار است و در نوزادان تقریبا ممکن نیست. علائمی وجود دارد که با مشاهده‌ی آن‌ها در کودکان نوپا می‌توان به اختلال بیش‌فعالی کودکان شک کرد اما برای تشخیص قطعی بهتر است تا سنین بالاتر صبر کنید. علائم عبارتند از؛
- زیاد غلت می‌زند یا تکان می‌خورد.
- نمی‌تواند برای کارهای آرام مانند غذا خوردن یک‌جا بشیند.
- با صدای بلند صحبت می‌کند یا صداهای بلند ایجاد می‌کند.
- از بازی با یک اسباب‌بازی به سمت دیگری می‌رود یا مدام درحال حرکت است.
علائم بیش‌فعالی در کودکان سنین مدرسه
- علائم نقص توجه (اختلال کم‌توجهی)
- ناتوانی در تمرکز روی یک موضوع
- ناتوانی در اتمام یک کار قبل از خسته شدن
- ناتوانی در گوش دادن به‌خاطر حواس‌پرتی
- مشکل داشتن در پیروی از دستورالعمل‌ها
- اختلال یادگیری به‌دلیل ناتوانی در تمرکز
- فراموش‌کردن کارهای روزانه
- علائم فعالیت زیاد
- هنگام نشستن مدام تکان می‌خورند و جابه‌جا می‌شوند.
- نمی‌تواند یک‌جا بشیند یا بایستد.
- نمی‌تواند آرام بازی کند.
- همیشه در حال حرکت و بازیگوشی است.
- زیاد صحبت می‌کند.
علائم تکانشگری
- نمی‌تواند منتظر نوبت خود باشد.
- جواب‌ها را قبل از اتمام صورت سوال فریاد می‌زند.
- حرف دیگران را قطع می‌کند.
- نمی‌تواند احساستش را کنترل کند.
- سریع طغیان می‌کند.
- بدون اجازه وارد بازی بقیه می‌شود.
سایر علائم بیش‌فعالی
برخی علائم دیگر برای کودکان بیش‌فعال در سنین سه تا چهارسال تعریف شده است. کودکان بیش‌فعال در این سنین ممکن است به‌خاطر تبعیت نکردن از دستورالعمل‌ها یا سریع دویدن آسیب ببینند. علائم عبارتند از؛
- هنگام بازی‌کردن رفتار تهاجمی دارند.
- هنگام برخورد با غریبه‌ها احتیاط نمی‌کنند.
- رفتارهایشان خاص و مشخص است.
- به‌دلیل نترس بودن خودش و دیگران رادر خطر می‌اندازد.
- تا سن چهار سالگی نمی‌تواند روی یک‌پا لی‌لی کند.
نکته‌ای که قابل توجه است این است که کودکان سالم هم ممکن است تعدادی از این علائم را بروز دهند. بنابراین اگر تعدادی از این علائم را در کودک خود مشاهده کردید به پزشک مراجعه کنید.
برخلاف تصور اختلال بیش‌فعالی کودکان هیج ارتباطی با هوش و IQ کودک ندارد. کودکان بیش‌فعال به‌دلیل کاهش توجه نمی‌توانند خیلی از کارها را به اتمام برسانند. از طرفی اگر به کاری علاقه داشته باشند وقت زیادی برایش صرف می‌کنند و در آن کار موفق ظاهر می‌شوند. از همین‌رو گاهی این کودکان کم‌هوش یا باهوش خوانده می‌شوند اما هیچ ارتباط شفافی بین این دو مقوله یافت نشده است.
اختلال خواب در کودکان بیش‌فعال
- بیش‌فعالی در کودکان اختلالات زیادی مانند اختلال در خواب را به‌همراه دارد. حدود 75درصد کودکان مبتلا به بیش‌فعالی اختلالات خواب را تجربه می‌کنند.
- این اختلال هم ناشی از علائم بیش‌فعالی است و هم داروهایی که برای بیش‌فعالی استفاده می‌شود.
- اغلب کودکان بیش‌فعال خواب روزانه‌ی زیادی دارند.
- بیش‌فعالی در کودکان شانس ابتلا به اختلالات تنفسی حین خواب را تا دو برابر افزایش می‌دهد.
- کودکان بیش‌فعال احتمال بیش‌تری برای ابتلا به "سندروم پای بی‌قرار" و "اختلال حرکت دوره‌ای اندام‌ها" دارند.
- 75درصد کودکان بیش‌فعال از بی‌خوابی رنج می‌برند.
تفاوت شیطنت کودکان و بیش‌فعالی
تفاوت زیادی بین کودکان بیش‌فعال و کودکان بازیگوش وجود دارد. کودکان بازیگوش هنگامی‌که می‌خواهند خوب رفتار کنند، می‌توانند. اما بیش‌فعالی در کودکان و اختلال نقص توجه مجموعه‌ای وسیع از علائم است. این کودکان علاوه‌بر تحرک زیاد، مشکلاتی در توجه کردن دارند. کودکان بیش‌فعال تکانشی عمل می‌کنند. تکانشی‌بودن به این معنا است که هر کاری را که در لحظه بخواهند انجام می‌دهند. هر چقدر هم که به عواقب آن آگاه باشند. شیطنت معمولی کودک به‌مرور زمان کم‌تر می‌شود. اما اگر اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی درمان نشود، به مرور بدتر می‌شود و می‌تواند عوارضی را در پی داشته باشد که راجع به آن صحبت خواهد شد.
روش‌های تشخیص اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه
تشخیص بیش‌فعالی کودکان بسیار دشوار است. کودکان سالم زیادی هستند که علائم مشابه بیش‌فعالی را بروز می‌دهند و نباید آن‌ها را با کودکان بیش‌فعال اشتباه گرفت. هیچ آزمایش تشخیصی قطعی برای اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی وجود ندارد. اگر شک کردید که کودکتان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی دارد به پزشک مراجعه کنید. پزشک درمورد رفتار او در دو محیط خانه و مدرسه (یاجایی دیگر) سوال می‌کند. برای آگاهی از رفتار کودکتان در مهدکودک یا مدرسه با مربی او درتماس باشید. برای تشخیص بیش‌فعالی کودک باید علائم گفته شده را با شروط خاصی بروز دهد. این شروط عبارتند از؛
- علائم بیش‌تر از شش ماه به‌طول بینجامند.
- علائم باید کارهای روزانه‌ی کودک و ارتباطات او را با اختلال روبه‌رو کنند.
- برای تشخیص بیش‌فعالی کودکان باید حتما علائم در دو محیط (مثلا بیش‌فعالی در مهدکودک و خانه یا خانه و مدرسه) دیده شوند.
- علائم قبل از 12سالگی آغاز شوند.
- اختلال تکاملی و یا مغزی دیگری نتواند علائم را بهتر توجیه کند.
- برای تشخیص اختلال بیش‌فعالی به‌خصوص در سنین پایین روانپزشک اطفال باید نظر دهد.
آیا اختلال بیش‌فعالی در کودکان نیاز به درمان دارد؟
بله، اگر اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه در کودکان درمان نشود، کودک با مشکلات زیادی در آینده و بزرگسالی روبه‌رو می‌شود. اختلال بیش‌فعالی درمان نشده عوارض زیادی را برجا می‌گذارد. کودکان بیش‌فعال نمی‌توانند تمرکز کنند. پس آموزش خوبی نداشته و نمرات پایینی می‌گیرند. این عوامل سبب می‌شوند اعتماد به‌نفس این کودکان افت کند و باور کنند که هوش کمی دارند. همچنین این کودکان در کنترل احساسات خود مشکل دارند. پس نمی‌توانند به‌درستی با اطرافیان ارتباط برقرار کنند و دوستان خود را از دست می‌دهند.
همه‌ی عوامل بالا سبب ایجاد افسردگی در کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه می‌شود. کودکان بیش‌فعال تکانشگرند. بنابراین بیش‌تر آسیب می‌بینند و درگیر می‌شوند. آن‌ها از جامعه طرد می‌شوند و درنوجوانی و جوانی رفتار‌های پرخطر از خود نشان می‌دهند. این رفتارها مثل رابطه‌های جنسی متعدد و پرخطر، مصرف مواد مخدر، مصرف مشروبات الکلی، فرار از مدرسه و ... به وضوح در کودکان بیش‌فعال درمان نشده بیش‌تر دیده می‌شود. بزرگسالانی که در کودکی بیش‌فعال بوده‌اند و درمان نشده‌اند، گاهی رفتار‌های هنجار شکنی از خود بروز می‌دهند. آن‌ها در روابط با همکاران و دوستان خود مشکل دارند، هیچ‌گاه سر وقت نمی‌رسند، انتقاد را نمی‌پذیرند و به‌راحتی خشمگین می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد حدود 25 تا 40درصد کودکان بیش‌فعال شناخته نشده و درمان نشده به بزرگسالی می‌رسند.
درمان‌های بیش‌فعالی در کودکان
درمان بیش‌فعالی کودکان یک درمان چندجانبه است. این کودکان معمولا باید دارو مصرف کنند. همچنین تغییر رژیم غذایی این کودکان نیز توصیه می‌شود. رفتار درمانی و آگاهی بخشی نسبت به محیط پیرامون نیز از لازمه‌ی درمان این کودکان است.
درمان دارویی بیش‌فعالی
درمان دارویی اغلب برای کودکان زیر 6 سال صورت نمی‌گیرد. با این وجود تجویز، قطع یا هرگونه تغییر در دوز دارو باید حتما با نظارت پزشک باشد. درمان دارویی اصلی این کودکان ریتالین (متیل‌فنیدات) است. این دارو باعث ترشح دوپامین در مغز می‌شود که یک محرک کنترل‌گر است. برای مشاهده‌ی اثرات کامل ریتالین روی کودک باید دارو حداقل برای چندهفته مصرف شود. برخلاف بزرگسالان دارو در کودکان اثرات اعتیاد آوری از خود نشان نداده است اما عوارضی مانند بی‌خوابی، بی‌اشتهایی و کاهش وزن قابل پیش‌بینی است.
درمان گیاهی بیش‌فعالی
درمان‌های گیاهی به‌خصوص برای کودکان بدون مشورت پزشک توصیه نمی‌شود. درمان‌های گیاهی و دارویی به‌صورت هم‌زمان اغلب توصیه نمی‌شود. درمان‌های گیاهی به شرح زیر است.
- دمنوش گیاهی؛ دمنوش گیاهانی مثل بابونه، نعناع، گیاه لیمو که برای کودکان امن‌تر هستند می‌توانند در بهبود بیش‌فعالی موثر باشند.
- جو سبز؛ این ماده‌ی غذایی از قدیم برای تمدد اعصاب و کاهش اضطراب استفاده می‌شده است. برخی از تحقیقات خاصیت افزایش‌دهی تمرکز را در این گیاه اثبات کرده‌اند.
- کندر؛ مادران در دوران بارداری برای افزایش هوش و ذکات کودکشان کندر می‌خورند. اما گاهی مصرف زیاد این ماده توسط مادران موجب بیش‌فعالی کودک می‌شود. از طرفی در کودکان بیش‌فعال مصرف روغن کندر برای کاهش اضطراب و افزایش تمرکز مفید جلوه کرده است.
رژیم غذایی کودکان بیش‌فعال
- تغییر رژیم غذایی می‌تواند برای کودکان بیش‌فعال کمک‌کننده باشد. هرچند ارتباط بین بیش‌فعالی و رژیم غذایی به‌درستی اثبات نشده است.
- گاهی کودکان بیش‌فعال کمبود اسیدهای چرب مفید در برنامه‌ی غذایی دارند. افزودن امگا 3 و امگا 6 به برنامه‌ی غذایی این کودکان موثر است.
- این کودکان باید از غذاهای آماده که افزودنی دارند دوری کنند. همچنین فست‌فودها، خوراکی‌های با رنگ مصنوعی و غذاهای تند و پرادویه برای این کودکان توصیه نمی‌شود.
- هیچ‌گاه بدون مشورت پزشک ماده‌ی غذایی مقوی (مثل گوشت قرمز) را از سبد غذایی کودک خود حذف نکنید. همچنین برای اضافه‌کردن هرگونه ماده‌ی غذایی جدید نیز با پزشک خود مشورت کنید.
رفتاردرمانی در کودکان بیش‌فعال
شما می‌توانید رفتار کودک خود را با تغییرات جزئی در خانه بهبود ببخشید. برای مثال یک لیست از کارهایی که کودکتان باید هرروز انجام دهد تهیه کنید تا کارهایش را فراموش نکند. همچنین می‌توانید هنگام انجام تکالیف کنارش باشید تا آن‌ها را به‌درستی انجام دهد.
تغییرات در محیط زندگی کودک
با معلم مدرسه یا مربیان مهد درمورد اختلال بیش‌فعالی کودکان صحبت کنید. از معلمش بخواهید تا مطمئن شود که تکالیف فردایش را یادداشت می‌کند. همچنین معلم برای انجام تکالیف و پاسخ دادن به سوالات باید وقت بیش‌تری در اختیار این دانش‌آموز قرار دهد.
روزانه پیام مشاور، متناسب با سن کودکتون دریافت کنین. 
سوالاتتون رو از مامانای با تجربه بپرسین.
با بازیهایی که به رشد هوش و خلاقیت فرزندتون کمک میکنه آشنا بشین.