وزن‌گیری مادر در دوران بارداری و اهمیت آن

یکی از موارد مهم در مراقبت های بارداری اندازه‌گیری میزان وزن است. شاید برای شما هم سوال پیش آمده که چرا در بارداری میزان وزن اینقدر مهم است؟ وزن‌گیری طبیعی در بارداری چقدر است؟ چرا سرعت وزن‌گیری در یک بارداری کم‌تر یا بیشتر از حد طبیعی است؟ برای وزن‌گیری طبیعی چه اقداماتی باید انجام داد؟  

اهمیت افزایش وزن نرمال مادر در حاملگی

وزن و تغییرات آن یکی از معیارها و شاخص‌های بررسی سلامتی در افراد هستند و می‌توانند نشان دهنده کمبودها و نیازهای تغذیه‌ای در فرد باشند. در طول بارداری نیز، بررسی تغییرات وزنی به جهت ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای مادر و جنین و مساعد بودن شرایط بارداری با اهمیت است، همچنین نحوه تغییر وزن در بارداری می تواند خطر وقوع بیماری ها و عواقب بد زایمانی را نشان دهد، به علاوه شواهد غیرقابل انکاری از ارتباط بین میزان وزن‌گیری مادر و میزان وزن هنگام تولد نوزاد وجود دارد.

• البته که این به آن معنی نیست که هرچقدر در بارداری چاق‌تر شویم نوزاد چاق تری داریم برعکس، وقتی وزن گیری از محدوده طبیعی خودش خارج می شود خطر وقوع بیماری های بارداری مثل مسمومیت بارداری افزایش پیدا می کند که می تواند باعث کاهش یا عقب افتادگی رشد در جنین گردد.  

عوامل ایجاد افزایش وزن درطول بارداری

تغییراتی که به صورت طبیعی در طول بارداری رخ می دهند نیازمند افزایش وزن در مادر هستند. این افزایش وزن در بارداری مربوط به موارد زیر می شوند که عبارتند از:

• رشد و وزن گیری جنین
• رشد جفت
• مایع آمنیوتیک (مایع اطراف جنین)
• رشد بافت رحم
• افزایش حجم و ترکیبات خون
• افزایش ذخایر چربی
• بزرگ شدن پستانها 
• میزان طبیعی افزایش وزن مادر در بارداری بر اساس سه عامل تعیین می گردد که عبارتند از:
•  نمایه توده بدنی یا نسبت وزن به قد مادر پیش از شروع بارداری
•  تعداد جنین ها
•  سن مادر

نمایه توده بدنی مادر

BMI یا همان نمایه توده بدنی، شاخصی برای توزیع مناسب وزن به قد است و نشان می دهد برای یک قد چه محدوده وزنی متناسب و یا غیر متناسب است. این شاخص از طریق تقسیم وزن به مجذور قد محاسبه می شود و بر اساس آن توده بدنی فرد به 4 دسته زیر تقسیم می شوند:

کم وزن (محدوده کمتر از 5/18)

طبیعی (محدوده بین 5/18 تا 9/24)

اضافه ی وزن (محدوده بین 25 تا 9/29)

چاقی (محدوده بیشتر از 30)

نمایه توده بدنی مادر باردار براساس قد او و وزن پیش از بارداری مشخص می گردد. با توجه به این که فرد در کدام محدوده BMI قرار دارد، محدوده ی وزن گیری طبیعی تا انتهای بارداری برای او مشخص می گردد. به این صورت که در یک بارداری تک قلویی میزان مجاز وزن گیری به صورت زیر است قابل انتظار است:

• در کم وزنی: بین 5/12 تا 18 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای  500 گرم افزایش وزن
• در وضعیت وزنی طبیعی : بین 5/11 تا 16 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای 400 گرم افزایش وزن
• در وضعیت اضافه وزن : بین 7 تا 5/11 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای 300 گرم افزایش وزن
• در وضعیت چاقی : بین 5 تا 9 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای 200 گرم افزایش وزن

*جدول وزن گیری مادر در دوران بارداری + روشهای محاسبه

الگوی افزایش وزن در بارداری

الگو یا نحوه افزایش وزن در طول بارداری به اندازه میزان افزایش وزن با اهمیت است. در سه ماهه نخست بارداری انتظار کمترین تغییر وزن در مادر وجود دارد و در سه ماهه دوم و سوم بیشترین افزایش وزن رخ می دهد. وزن گیری مناسب در طول بارداری بر اساس یک برنامه غذایی متعادل و متنوع با استفاده از غذاهای متداول که حاوی همه گروه های غذایی به تناسب نیاز در زمان های مختلف بارداری صورت می گیرد. مادران در هر شرایط بدنی که باشند (کم وزنی، چاقی اضافه وزن) باید وزن گیری مناسبی داشته باشند و میزان وزن گیری آنها در طول بارداری پایش گردد.

الگوهای غیر طبیعی وزن گیری در بارداری عبارتند از:

• خارج شدن از محدوده وزن گیری مشخص در هر وضعیت بدنی(کم وزنی، متناسب، اضافه وزن و چاقی)
• توقف وزن گیری در بارداری
• افزایش وزن ناگهانی در بارداری (بیش از 3 کیلوگرم در ماه)
• کاهش سرعت وزن گیری در بارداری 
• کم شدن وزن در دوران بارداری

که همگی موارد بالا نیاز به بررسی و مراجعه به متخصص دارد.

خطرات وزن گیری کمتر از انتظار در بارداری

 بیشترین نگرانی در موارد افزایش وزن کمتر از انتظار در یک بارداری، برای وقوع وزن کم هنگام تولد، کوچک بودن نوزاد به نسبت سایر نوزادان هم سن و زایمان زودرس است. به خصوص در مادرانی که نمایه توده بدنی کمی دارند و وزن گیری کمی نیز در بارداری دارند؛ خطر وقوع کم وزنی نوزاد هنگام زایمان بیشتر می گردد. مطالعات نشان می دهد که وزن گیری کمتر از حد انتظار سبب افزایش مرده زایی نمی شود. 

افزایش سرعت وزن گیری یا وزن گیری بیشتر از حد انتظار

افزایش وزن بیش از 3 کیلوگرم در ماه از هفته 15 به بعد و یا بیش از یک کیلوگرم در هفته نشان دهنده وزن گیری بیش از حد انتظار است.  از علل افزایش وزن زیاد در بارداری می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• مسمومیت بارداری یا پره اکلامپسی
• عادت ها و باورهای غلط تغذیه ای
• مثل خوردن غذا به جای دو نفر!
• مصرف زیاد منابع غذایی نشاسته ای مثل نان و برنج، غذاهای چرب، سرخ شده، غذاهای فوری، نوشابه های قندی ، شیرینی و شکلات
• تحرک ناکافی و نداشتن فعالیت بدنی روزانه
• خطرات وزن گیری بیشتر از حد انتظار در بارداری
•  افزایش وزن زیاد در بارداری می تواند با خطرات زیر همراه باشد:
• ابتلا به مسمومیت بارداری
• ابتلا به دیابت بارداری 
• سخت شدن تحرک برای فرد و تنگی نفس
• زایمان سخت و افزایش احتمال سزارین
• وزن زیاد نوزاد هنگام تولد که خود می تواند باعث مشکلات متابولیک در نوزاد گردد. 
• این نوزادان اضافه وزن و جاقی در دوران کودکی و پس از آن  هستند 
• همچنین برگشت مادر بعد از زایمان به وزن پیش از بارداری به سختی رخ می دهد. 

وزن گیری مادر در بارداری دو قلویی

در بارداری های بیشتر از یک جنین میزان محدوده مجاز و طبیعی وزن گیری افزایش پیدا می کند. میزان طبیعی وزن گیری در بارداری های دو قلویی به شرح زیر است:

1. در وضعیت کم وزنی : از آنجایی که عموما کم وزنی می تواند با برخی از کمبودهای تغذیه ای همراه باشد، نحوه تغذیه و میزان وزن گیری این افراد (که هم دارای کم وزنی و هم بارداری دوقلویی هستند) باید حتما تحت نظر متخصص یا کارشناس تغذیه باشد. محدوده ی حدودی افزایش وزن در این افراد بین 22 تا 28 کیلوگرم است.
2. در وضعیت طبیعی:  بین 17 تا 25 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای 630 گرم افزایش وزن 
3. در وضعیت اضافه ی وزن : بین 14 تا 23 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای 600 گرم افزایش وزن
4. در وضعیت چاقی : بین  11 تا 19 کیلوگرم یا از هفته سیزدهم تا پایان بارداری هفته ای 450 گرم افزایش وزن

وزن گیری مادر در بارداری سه قلویی

در موارد بارداری سه قلویی بدون در نظر گرفتن نمایه توده بدنی میزان توصیه شده برای وزن گیری مادران باردار بین 5/22 تا 27 کیلوگرم است. که طبیعتا بهتر است افراد کم وزن تا حد بالای این بازه (یعنی 27 گیلوگرم) اضافه وزن داشته باشند و افراد چاق تا حد پایین محدوده (یعنی 5/22 کیلوگرم). این مادران بهتر است تحت نظارت کارشناس یا متخصص تغذیه باشند تا با وزن گیری خوب بر طبق یک رژیم غذایی مناسب بارداری را با کمترین مشکل تغذیه ای پشت سر بگذارند.

افزایش وزن برای مادران نوجوان 

منظور از مادران نوجوان، مادران دارای سنی کمتر یا مساوی 19 سال است. در این مادران به علت امکان وجود کمبودهای تغذیه ای و نیازهایی که بدن خود مادر به مواد مغذی، ویتامین ها و پروتئین برای رشد دارد، بارداری را پر چالشتر می کند. به همین خاطر این مادران نیز از ابتدای بارداری باید تحت نظر کارشناس و یا متخصص تغذیه باشند تا بر اساس سن و وضعیت توده بدنیشان محدوده و میزان افزایش وزن و نوع تغذیه در بارداری مشخص گردد.

کاهش سرعت وزن گیری یا وزن گیری کمتر از حد انتظار در بارداری

وزن گیری کمتر از حد انتظار در مادران چاق با افزایش وزن کمتر از نیم کیلوگرم در ماه و برای مادران با وزن طبیعی، با افزایش وزن کمتر از یک کیلوگرم در ماه، البته از هفته 15 بارداری مشخص می گردد. شرایطی که باعث، کاهش سرعت یا توقف وزن گیری و حتی کاهش وزن در بارداری می شوند، عبارتند از:

• دسترسی ناکافی به برخی از گروه های غذایی
• تهوع و استفراغ دوران بارداری
• ابتلا به بیماری های زمینه ای مثل بیماری های گوارشی
• عفونت های ادراری
• ابتلا به اختلالات روانی مثل افسردگی و بی اشتهایی ناشی از آن
• اعتیاد به مواد مخدر و دخانیات و قلیان
• مشکلات اقتصادی و درآمد ناکافی خانواده
• حجم زیاد کار روزانه و استراحت ناکافی
• چند قلویی
• سن کمتر از 18 سال 
• فاصله بارداری کمتر از 3 سال از زایمان قبلی
• جراحی در طول بارداری

زمان شروع افزایش وزن در دوران بارداری

از ابتدای بارداری وزن کم کم شروع به افزایش می کند، اما میزان انتظار افزایش وزن در سه ماهه اول در یک بارداری تک قلویی، چیزی حدود 1 تا 5/1 کیلوگرم است. در بارداری های دوقلویی نیز در سه ماهه اول بین 5/1 تا 5/2 کیلوگرم انتظار افزایش وزن وجود دارد. وزن گیری های کمتر از این حد در سه ماهه اول عموما به خاطر تهوع و استفراغ ناشی از بارداری است. در سه ماهه دوم و سوم با توجه به نیاز بارداری سرعت وزن گیری افزایش پیدا می کند اما همچنان باید در محدوده طبیعی خود باقی بماند.

راه های کنترل اضافه وزن در مادران چاق یا دارای اضافه وزن

کنترل نحوه تغذیه و افزایش وزن توسط خود مادر به خصوص در مادران چاق و دارای اضافه وزن بسیار اهمیت دارد و یکی از قسمت های خود مراقبتی در بارداری محسوب می شود. برای این منظور توصیه می شود به موارد زیر توجه گردد:

• کاهش مصرف غذاهای پرکالری مانند کیک، شکلات، پیراشکی، چیپس و نوشابه
• کاهش مصرف چربی ها مثل کاهش مصرف روغن حین پخت غذا و افزایش استفاده از غذاهای آب پز، بخار پزو تنوری یا کباب شده
• کاهش مصرف مواد قندی و نشاسته ای 
• افزایش مصرف مواد پروتئینی( به خصوص پروتئین های گیاهی چون حبوبات) و سبزیجات
• اصلاح عادات تغذیه ای نامناسب مثل پرخوری در هر وعده 
• تحرک کافی از طریق پیاده روی منظم روزانه در صورت نداشتن ممنوعیت پزشکی