علائم افسردگی کودکان و روش های درمانی آن

علائم افسردگی کودکان چیزی بیش از احساس غم و ناراحتی است. حتی کودکانی با سن کم نیز ممکن است دچار افسردگی شوند؛ پس لازم است والدین و مراقبان کودک با علائم افسردگی کودکان آشنا بوده و درصورت مشاهده‌ی آن‌ها، اقدام مناسب را انجام دهند. چراکه افسردگی با درمان مناسب و به‌موقع و حمایت نزدیکان کودک قابل درمان است. ما در ادامه مطلب، به افسردگی کودکان، چرایی و علائم آن پرداخته و نهایتاً به تشخیص و درمان و مهار افسردگی می‌پردازیم.

افسردگی چیست و چرایی؟

اختلال افسردگی نوعی اختلال خلقی است که باعث احساس غم، کاهش هیجانات، تحریک‌پذیری و یا ناامیدی می‌شود. همچنین می‌تواند باعث تغییر در وضعیت خواب، اشتها و روابط فرد با اطراف خود شود. از موارد دیگر علائم افسردگی کودکان، عدم لذت از زندگی و فعالیت‌های آن است؛ فعالیت‌هایی که در گذشته کودک آن‌ها را دوست داشته و به انجام آن‌ها علاقه نشان می‌داده‌است. هر یکی از موارد فوق در ادامه بیشتر توضیح داده می‌‌شود. 

آیا کودکان دچار افسردگی می‌شوند؟

افسردگی در هر سنی، از دوره‌ی کودکی و نوجوانی تا بزرگسالی و پیری، رخ می‌دهد. آمار‌های نشان می‌دهد که افسردگی در دو درصد کودکان، پیش از سن بلوغ، و به‌نسبت مساوی در دختران و پسران روی می‌دهد. میزان شیوع در نوجوانان 5 درصد و در دختران نوجوان دو برابر پسران است. البته تحقیقات دیگری نشان می‌دهند که واقعیت امر چیزی بسیار بیشتر از این ارقام بوده و افسردگی شیوع گسترده‌تری دارد.

چرا علائم کودکان افسرده شکل می‌گیرد؟

افسردگی نه خلق‌وخویی گذرا و نه بیماری است که بدون دریافت درمان مناسب ازبین برود. علائم این عارضه در سنین و جنسیت‌های مختلف می‌تواند متفاوت باشد. به طوری که علائم افسردگی در نوجوانان دختر با پسران متفاوت است. یا علائم افسردگی کودکان سه ساله با کودکان چهار یا شش ساله متفاوت است. در هر حال، علت آن می-تواند از مسائل ژنتیکی تا شرایط نامناسب زندگی متغیر باشد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• ژنتیک: پژوهش‌ها نشان می‌دهد، علائم افسردگی در کودکان خردسالی که والدین آن‌ها سابقه ابتلا به افسردگی دارند، دو تا چهار مرتبه بیشتر از سایرین است.
• اختلالات بیوشیمیایی: به‌هم‌خوردن سیستم‌ عصبی مرتبط با انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سرتونین و نورآدرنالین، بیماری‌های مرتبط با غده‌ی هیپوفیز- هیپوتالاموس، به‌هم ریختن هورمون‌های جنسی و نهایتاً تغییرات مرتبط با هورمون‌های غده آدرنال (مانند کورتیزول) می‌تواند منجر به علائم افسردگی و مشکلات عاطفی کودکان شود.
• شرایط نامناسب زندگی، از روابط بی‌مهر بین اعضای خانواده، تجاوز و مرگ نزدیکان تا فقر و حوادث استرس‌آور، همگی می‌توانند علائم افسردگی کودکان را برانگیزانند.
• مصرف الکل و موادمخدر نیز می‌توانند پیش‌زمینه‌ای برای علائم افسردگی کودکان خصوصاً در سن زیر 12 سال باشد.

علائم افسردگی کودکان چیست؟

علائم افسردگی کودکان و نوجوانان در DSM5  (یکی از معتبر‌ترین منابع روان‌پزشکی و روان‌شناسی، تالیف انجمن روان‌پزشکی آمریکا) به شرح زیر است:

• خلق افسرده در بیشتر مواقع یک روز و تکرار هرروزه این خلق. حال سوال این است که خلق افسرده چیست؟ خلق افسرده از دیدگاه خود کودک به‌صورت احساس غم، پوچ‌بودن و ناامیدی بیان می‌شود و از دید اطرافیان او گفته می‌شود که کودک زیاد گریه می‌کند. البته توجه داشته باشید که در برخی کودکان و نوجوانان، به‌جای خلق افسرده، فرد تحریک‌پذیر می‌شود؛ به این معنی که زودرنج بوده، زود عصبانی می-شود یا بی‌قرار است.
• کاهش آشکار علاقه به زندگی یا رضایت از آن (به‌عبارتی شور زیستن)، تقریباً در تمام فعالیت‌های روزانه و تکرار هرروزه‌ی آن.
• کاهش یا افزایش چشمگیر وزن درپی کاهش یا افزایش آشکار اشتها. توجه داشته باشید که علت متناسب-نبودن وزن کودک با نمودار وزن کودکان می‌تواند افسردگی باشد؛ البته ابتدا باید سایر علل رد شود.
• بی‌خوابی یا افزایش خواب تقریباً هر روز.
• کندی حرکات یا درمقابل افزایش سرعت در حرکات و بی‌قراری کودک؛ تقریبا هر روز.
• خستگی و کاهش انرژی تقریباً هر روز.
• احساس بی‌ارزشی یا احساس گناه بیش‌ازحد؛ تقریباً هر روز.
• کاهش توانایی فکرکردن، تمرکز یا تصمیم‌گیری؛ تقریباً هر روز.
• افکار مرگ به‌صورت مکرر، تلاش برای آن و داشتن نقشه یا افکار خودکشی.

توجه داشته باشید که از موارد بالا، علائم افسردگی کودکان ممکن است فقط شامل خلق افسرده باشد و کودک بسیاری از علائم را نشان ندهد. علائم افسردگی با توجه به سن کودک متغیر است. گاهی کلیدی‌ترین علائم افسردگی کودکان دبستانی که به مدرسه می‌روند، افت تحصیلی است؛ در حالی که علائم افسردگی کودک دوساله می‌تواند بی‌قراری مداوم باشد. گاهی علائم افسردگی کودکان چهار ساله خود را به‌صورت تمایل کم به بازی با همسالان یا گفتن حرف‌های منفی نشان می‌دهد. 

مواردی مانند داشتن افکار خودکشی، تلاش و نقشه برای آن و همچنین احساس ناامیدی شدید، از زنگ خطر‌های علائم افسردگی کودکان هستند که نیاز به درمان و پیگیری فوری دارند. پس علائم بالا را با دقت فراوان مطالعه کنید و اگر هر‌یک را برای چندهفته و مکرراً در کودک خود مشاهده کردید، به متخصص روان‌پزشکی مراجعه کنید.

افسردگی شدید چیست؟

افسردگی شدید (Major depressive disorder (MDD)) حالتی تعریف می‌شود که فرد پنج مورد یا بیشتر از علائم بالا را به‌صورت همزمان در یک دوره‌ی دوهفته‌ای داشته باشد و در عملکرد و وضعیت قبلی او تغییر ایجاد شود. البته از علائم خلق افسرده و کاهش حس علاقه و رضایت نسبت به زندگی (دو مورد اول)، حداقل یکی را باید تجربه کند.

اضطراب خود را به چه شکلی در کودک نشان می‌دهد؟ تفاوت آن با علائم افسردگی کودکان چیست؟

• اضطراب و ترس درباره‌ی آینده و یا حرف‌زدن زیادِ همراه نگرانی درباره‌ی آن
• ترس از دوری والدین
• نشان‌دادن علائم جسمی ترس مانند تعریق یا سرگیجه
• امتناع از رفتن به مدرسه یا شرکت در فعالیت‌های اجتماعی
• نگرانی و ترس درباره‌ی ازدست‌دادن والدین

در صورت مشاهده‌ی هر یک از موارد بالا به‌شکلی طولانی و آزاردهنده، حتماً با روان‌پزشک مشورت کنید.

افسردگی کودکان چگونه تشخیص داده می‌شود؟

هیچ آزمایشی تحت‌عنوان تست افسردگی کودکان وجود ندارد. تنها راه تشخیص افسردگی با مصاحبه روان‌پزشکی و روان‌شناسی است. گاهی فرد متخصص ممکن است از آزمون‌های روان‌شناختی از‌پیش‌ساخته برای تشخیص افسردگی در کودک شما کمک بگیرد. درمان‌گر با شما و کودک‌تان مصاحبه می‌کند و سوالاتی درباره‌ی مسائل مختلف می‌پرسد تا بتواند علائم افسردگی که در بالا ذکر شد، مورد پایش و ارزیابی قرار دهد. بر اساس مصاحبه‌ی به‌عمل‌آمده تصمیم می‌گیرد که آیا کودک شما بیمار است یا خیر، نوع بیماری او چیست و چه درمانی نیاز دارد.

گاهی نیاز است که درمان‌گر کودک را به‌تنهایی مورد ارزیابی قرار دهد؛ پس با او همکاری کرده و این امکان را فراهم کنید.

نکته: گاهی علت علائم افسردگی کودکان، عوارض کم‌کاری تیروئید یا اختلالات متابولیکی دیگر است. به همین منظور، پزشک ممکن است آزمایش خون نیز درخواست کند.

درمان افسردگی کودکان

خوشبختانه روش‌های درمان افسردگی کودکان کم نیست. برخلاف بسیاری از بیماری‌های دوران کودکی که اغلب با دریافت دارو درمان می‌شوند، افسردگی نیازمند یک کار گروهی با همکاری درمان‌گر، والدین، کودک و حتی دیگر اطرافیان او است. مجموعه روش‌های مورد استفاده در درمان علائم افسردگی کودکان، شامل دارودرمانی، روان‌درمانی و همچنین تغییر سبک زندگی است. 

گاهی ممکن است کودک شما در ابتدا به یک شیوه‌ی درمانی پاسخ ندهد و شما مجبور باشید تا مدتی فقط روش‌های مختلف را به‌دنبال نوع موثر آن، امتحان کنید. پس صبور باشید! 

در ادامه به دارودرمانی ضدافسردگی و درمان افسردگی کودکان دبستانی و کوچکتر بیشتر می‌‌پردازیم.

دارودرمانی در رفع علائم افسردگی کودکان

مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سرتونین (SSRIs) خط اول درمان علائم افسردگی هستند. فلوکستین (تنها داروی مورد تایید سازمان غذا و دارو آمریکا در کودکان هشت ساله و بیشتر)، پاروکستین، سیتالوپرام و اس‌سیتالوپرام از دسته این دارو‌ها بوده و اثرات مثبت آن‌ها به اثبات رسیده‌است. روان‌پزشک درمان را با هر دارویی که شروع کند، حداقل شش هفته ادامه می‌دهد و اگر اثر نداشت، آن را تغییر می‌دهد؛ مگر کودک پس از مصرف یک دارو دچار عارضه جانبی شود و نتواند دارد را تحمل کند. از مصرف بدون نسخه دارو‌های روان‌پزشکی به‌شدت بپرهیزید.

توجه داشته باشید که اگر کودک به درمان دارویی علائم افسردگی پاسخ دهد، این درمان باید بین 6 تا 9 ماه بعد از فروکش‌کردن علائم افسردگی کودکان ادامه یابد تا کامل شود؛ پس دارو را خودسرانه قطع نکنید حتی اگر احساس کردید که کودک‌تان کاملاً بهبود یافته‌است.

نکته: روان‌پزشک ممکن است با توجه به علائم همراه افسردگی در کودک، دارو‌های دیگری مثل لیتیوم، لاموتریژین یا بوپروپیون را نیز تجویز کند.

عوارض جانبی داروهای ضدافسردگی

سردرد، سرگیجه، مشکلات گوارشی، اختلالات خواب و اختلال انعقادی (افزایش کبودی در کودک) از عوارض مشترک دارو‌های روان‌پزشکی برای درمان علائم افسردگی کودکان هستند؛ اگر این عوارض را در کودک خود مشاهده کردید، به متخصص روان‌پزشکی او اطلاع دهید. روان‌پزشک درباره‌ی شیوه‌ی ادامه درمان، بهترین تصمیم را خواهد گرفت. با این حال همیشه بهتر است به جای متوسل شدن به درمان‌های دارویی به فکر راه‌های جلوگیری از افسردگی کودکان باشید.