عوارض واکسن ب ث ژ (BCG) بعد از تزریق در کودکان
واکسن ب ث ژ واکسنی است که در برابر فرم های شدید بیماری سل مانند مننژیت سلی یا سل استخوانی، مصونیت ایجاد می‌کند. این واکسن در اولین فرصت از ساعات و روزهای اولیه تولد تزریق می‌شود. در این مقاله قصد داریم در مورد زمان تزریق و عوارض واکسن ب ث ژ بیشتر توضیح دهیم
پادکست خلاصه مقاله عوارض واکسن ب ث ژ:
با نصب اپلیکیشن گهواره، قد و وزن کودک خود را روی نمودار بررسی کنید و از رشد مناسبش اطمینان یابید. روزانه متناسب با سن کودکتان ، پیام‌های مشاوره تخصصی دریافت کنید و با توصیه‌های تغذیه‌ای و دستور پخت‌های مناسب، تغذیه سالم‌تری برای او فراهم کنید. همچنین، با بازی‌های مناسب و آزمون‌های دوره‌ای به تقویت هوش و مهارت‌های فرزندتان کمک کنید.
واکسن ب ث ژ چیست؟
- واکسن ب ث ژ ایران، باسیل کالمت وگرن (Bacillus Calmette–Guérin)، میکروب زنده ی ضعیف شده‌ی سل گاوی است. واکسن ب ث ژ برای چیست؟ تزریق این واکسن برای ایمن‌سازی در برابر این بیماری استفاده می‌شود.
- واکسن ب ث ژ در چند ماهگی زده می‌شود؟ واکسن ب ث ژ در ایران، در کوتاه‌ترین زمان ممکن پس از تولد و در بازو تزریق می‌شود. از این رو باید مراقبت عوارض احتمالی واکسن بدو تولد ب ث ژ باشید.
- اگر کودک به بیماری نقص سیستم ایمنی مبتلا است، تزریق واکسن ب ث ژ، ممنوع است.
- در صورت سابقه نقص سیستم ایمنی و عفونت منتشر ب ث ژ (از موارد خطرناک عوارض واکسن ب ث ژ در کودکانِ مبتلا به نقص ایمنی تاکید می‌شود عوارض واکسن برای کودکان سالم اتفاق نمی‌افتد) در فرزندان قبلی خانواده تا زمان بررسی‌های لازم به تعویق می‌افتد.
*مقاله درمان سفت شدن جای واکسن 4 ماهگی را مطالعه کنید.
بعد از تزریق واکسن ب ث ژ چه می‌شود؟
در فاصله یک تا سه هفته پس از تزریق واکسن ب ث ژ نوزاد یک جوش قرمزرنگ که معمولاً زیرش نرم است، ایجاد می‌شود. این جوش معمولاً تا سه ماه طول می‌کشد که بهبود یابد و در بیشتر مواقع نیز جای آن (اسکار) باقی می‌ماند. در بازوی کودک شما، اگر جای واکسن ب ث ژ نمانده امّا می‌دانید که واکسن دریافت کرده‌است، نیاز به دو بار زدن واکسن ب ث ژ نیست. در ۱۰ درصد از افراد جای تزریق واکسن سل، باقی نمی‌ماند.
عوارض واکسن ب ث ژ چیست
عوارض واکسن ب ث ژ در کودکان به دو نوع تقسیم می‌شوند:
عوارض موضعی
این عوارض واکسن ب ث ژ در نوزادان فقط در محلی نزدیک جای تزریق واکسن ب ث ژ اتفاق می-افتند و کل بدن را درگیر نمی‌کنند. شامل:
- واکنش پوستی و تجمع مایع غیر چرکی در محل تزریق
- تورم غدد لنفاوی زیر بغل در همان سمت تزریق
- زخم محل تزریق
عوارض سیستمیک (بدنی)
این عوارض باعث درگیری کل بدن شده و موجب تب، التهاب و... می‌شوند که در ادامه بیشتر به آن‌ها می‌پردازیم. شامل:
- عفونت ب ث ژ منتشر
- درگیری استخوان در اثر التهاب یا عفونت سل مانند استئومیلیت یا استئیت (به‌ترتیب به‌معنی عفونت و التهاب استخوان)
- آبسه چرکی در محل تزریق که حاوی باکتری‌های واکسن است.
تاکید می‌شود: این عوارض در افراد مبتلا به بیماریهای نقص ایمنی ایجاد می‌شود که باعث درگیری کل بدن و تب و التهاب و... می‌شود. این مشکلات بعلت عدم توانایی سیستم ایمنی فرد در مهار و کنترل باکتری های واکسن سل ، بروز می‌یابد.
محل تزریق واکسن ب ث ژ
یکی از عوارض واکسن ب ث ژ در نوزاد، آبسه محل تزریق است. این عارضه شیوع نسبتاً پایینی دارد و خودبهخود بهبود می‌یابد؛ درمان دارویی یا جراحی نیاز ندارد. امًا در برخی موارد اگر آبسه بزرگ شود و بهبودی نداشته‌باشد، چرکی شود و یا برای کودک آزاردهنده باشد؛ ممکن است به درمان جراحی، آسپیراسیون (کشیدن محتویات آن با سوزن) و دریافت آنتی‌بیوتیک نیاز باشد. کمپرس آب‌گرم، چهار تا پنج بار در روز، می‌تواند در کاهش علائم کمک کند.
* مقاله واکسن پنتاوالان را مطالعه کنید.
لنفآدنیت؛ رایج‌ترین مورد از عوارض واکسن ب ث ژ
لنفآدنیت به‌معنی التهاب، بزرگی و درگیری غدد لنفاوی است که می‌تواند چرکی یا غیرچرکی باشد. لنف-آدنیت واکسن ب ث ژ، خصوصاً نوع غیرچرکی آن، شایع‌ترین مورد از عوارض واکسن ب ث ژ در نوزادان است؛ به‌طوری‌که در بین یک تا پنج مورد از هر 1000 کودک روی می‌دهد. تشخیص آن فقط به صورت بالینی بوده و مشاهده و لمس غده لنفاوی متورم کافی است؛ نیاز به آزمایش دیگری ندارد. ویژگی‌های لنفآدنیت واکسن ب ث ژ به‌شرح زیر است:
- غده لنفاوی برجسته که می‌تواند همراه با ترشح و چرکی باشد و یا چرکی نباشد (همانند آن‌چه در تصویر بالا مشاهده می‌کنید). معمولاً قطری بیش‌از یک سانتی‌متر دارد.
- این غده لنفاوی ملتهب بوده و علاوه‌بر برجستگی و تورم، دارای علائمی مانند گرمی و قرمزی است.
- لنفآدنیت باید هم‌سمت با جای تزریق واکسن ب ث ژ باشد. به‌این معنی که اگر جای تزریق (اسکار واکسن) در سمت راست است، لنفآدنیت آن نیز باید در غدد لنفاوی سمت راست یاشد.
- لنفآدنیت واکسن ب ث ژ معمولاً باعث درگیری غدد‌ی لنفاوی زیربغل و مجاور ترقوه می‌شود.
- این مورد از عوارض واکسن ب ث ژ، به‌طور میانگین در فاصله دو تا چهار ماه پس از تزریق واکسن روی می‌دهد؛ البته از دو هفته تا شش ماه پس از دریافت واکسن می‌تواند بروز یابد.
- لنفآدنیت واکسن ب ث ژ، یک واکنش موضعی بوده و علائمی مانند تب، کاهش وزن و سایر علائمی که نشان‌دهنده‌ی درگیری سیستمیک هستند، در آن دیده نمی‌شود.
- تندرنس (tenderness) در غده لنفاوی وجود ندارد؛ تندرنس یک اصطلاح پزشکی، به‌معنی دردی است که بر اثر یک فشار بیرونی روی می‌دهد.
نکته: مطالعات نشان‌می‌دهند که لنفآدنیت واکسن ب ث ژ تا دوسالگی، یک واکنش طبیعی بوده و نیاز به بررسی خاصی ندارد؛ امّا اگر پس از دوسالگی بروز یابد، کودک باید از نظر بیماریهای نقص‌ایمنی مانند ایدز بررسی شود. البته در برخی منابع، بررسی بیماریهای نقص‌ایمنی را، به‌جهت اطمینان بیشتر، در همه کودکان توصیه می‌کنند.
درمان لنفآدنیت پس از واکسن ب ث ژ
در ارتباط با درمان لنفآدنیت غیرچرکی، بهترین‌‌کار صبر است و درمان خاصی نیاز نیست. در بیشتر موارد این تورم خودبهخود در فاصله چهار تا شش ماه ازبین می‌رود. درمان آنتی‌بیوتیکی تاثیری نداشته و فقط احتمال مقاومت آنتی‌بیوتیکی را بالا می‌برد. امّا اگر با گذشت 6 تا 9 ماه، کاهشی در اندازه‌ی لنفآدنیت دیده‌نشد و اندازه‌ی آن بزرگ‌تر از سه سانتی‌متر بود، تخلیه به روش جراحی توصیه می‌شود. البته گاهی به-جای جراحی، پزشک ممکن است از تخلیه با سوزن (آسپیراسیون) استفاده کند.
درمان لنفآدنیت چرکی از ابتدا تخلیه با آسپیراسیون و یا جراحی است. در این مورد نیز مصرف آنتی-بیوتیک ضرورتی ندارد؛ مگر زمانی که پزشک نیاز ببیند.
عفونت ب ث ژ منتشر، خطرناک‌ترین مورد از عوارض واکسن ب ث ژ
عفونت منتشر ب ث ژ که با عناوینی همچون ب ث ژ سیستمیک و یا سل ارزنی، نیز شناخته می‌شود، که در اثر تزریق واکسن BCG در افراد با بیماریهای نقص سیستم ایمنی رخ می‌دهد یک عارضه نادر (یک مورد در هر یک میلیون) و بسیار خطرناک پس از تزریق واکسن ب ث ژ است.
این مورد از عوارض واکسن ب ث ژ، یک عفونت است که تمام بدن را درگیر کرده و محدود به غدد لنفاوی مجاور محل تزریق واکسن ب ث ژ نمی‌شود. به‌طوری‌که؛
- این بیماری با علائمی سیستمیک مانند تب، کاهش وزن، تاخیر رشد، ضعف مفرط و... همراه است.
- اعضایی مانند کبد، طحال، استخوان، پوست، مغزاستخوان، ریه و... می‌توانند درگیر بیماری شده و با توجه به این‌که کدام‌یک تحت‌تاثیر قرار گیرند، علائم بیماری متفاوت خواهد‌بود.
- غدد لنفاوی در محلی دور از جای تزریق واکسن و حتی در سمت مخالف آن بزرگ می‌شوند؛ مثلاً زیر بغل سمت راست یا کشاله ی ران سمت راست، محل تزریق واکسن در بازوی چپ
درمان این بیماری، درواقع تاحدی مشابه با درمان بیماری سل بااندکی تفاوت در جزئیات است. عفونت ب ث ژ منتشر نشان‌دهنده‌ی ابتلا به بیماریهای نقص‌ایمنی، چه مادرزادی و چه اکتسابی، با احتمال بسیار بالا است؛ در کودکان مبتلا، آزمایش‌های مربوطه حتماً انجام می‌شود. همچنین در فرزندان بعدی خانواده، تزریق واکسن ب ث ژ بعد از تولد باید بااحتیاط بیشتر و گاهی باتاخیر انجام شود.
به کودکان مشکوک به بیماریهای نقص ایمنی مثلا داشتن سابقه‌ی این بیماری در سایر افراد خانواده، تا زمان بررسی‌های کامل، تزریق واکسن ب ث ژ ممنوع است.
درگیری‌های استخوانی
از دیگر مواردی که به‌عنوان عوارض واکسن ب ث ژ با درگیری کلی بدن شناخته می‌شود، بیماریهای استخوانی مانند عفونت و یا التهاب استخوان است. این عارضه نیز نادر بوده و نسبت به بیماری منتشر ب ث ژ، خطرات کمتری دارد. بیماری استخوانی ناشی از واکسن ب ث ژ، می‌تواند به‌تنهایی و یا جزعی از عفونت منتشر ب ث ژ روی دهد. در این بیماری نیز اختلالات سیستم ایمنی باید مورد ارزیابی قرار گیرند.
روزانه پیام مشاور، متناسب با سن کودکتون دریافت کنین. 
سوالاتتون رو از مامانای با تجربه بپرسین.
با بازیهایی که به رشد هوش و خلاقیت فرزندتون کمک میکنه آشنا بشین.