علت رشد نکردن کودک چیست؟

"کودک من یک سال است که جملات را کامل ادا می‌کند." اگر مادر باشید شاید مانند این‌جمله را شنیده و نگران تاخیر تکامل نوزاد خود شده باشید. تشخیص تاخیر تکامل برای کودکانی استفاده می‌شود که در یک سن مشخص به مهارت‌های مخصوص آن سن نرسیده باشند. این مهارت‌‌ها با بررسی هزاران کودک سالم تعیین شده‌‌اند.

تکامل در کودکان در پنج بخش شناخت (تفکر)، مهارت‌های اجتماعی و احساسی، سخن گفتن، توانایی‌های حرکتی و مهارت کارهای روزانه بررسی می‌شود. مورد آخر اغلب برای کودکان بالای یک سال مطرح می‌شود. در ادامه‌ی این مقاله درباره‌ علائم اختلال تکامل مانند اختلالات حرکتی، گفتاری، رفتاری و مهارت‌هایی که نوزادان و کودکان در هر سن باید قادر به انجام آن باشند و علت رشد نکردن کودک، بحث خواهد شد.

چه زمانی به تاخیر تکامل فرزندتان شک کنید؟

همانطور که گفته شد کودک در سنین مشخص باید قادر به انجام کارهای خاصی باشد. اما نکته این‌‌جاست که -اگر کودک شما قادر به انجام این کارها نبود، همیشه جای نگرانی نیست. هر کودک سیر تکاملی مخصوص به خودش را دارد. اما اگر این تاخیر جبران نشود یا در چندین مورد از بخش‌های تکامل حرکتی، گفتار، رفتار و شناختی باشد، باید به اختلالات تکاملی شک‌کرد و برای تشخیص علت رشد نکردن کودک با پزشک مشورت کرد.

اهمیت تاخیر تکامل کودکان

تاخیر تکامل در کودکان و نوزادان برای ما مهم است. زیرا تشخیص به‌موقع بیماری در فرایند درمان و کیفیت نهایی زندگی کودک بسیار تاثیرگذار است. اگر شروع درمان قبل از ورود کودک به مدرسه باشد، او بسیار راحت‌تر با چالش‌ها پیش‌رو مواجه خواهد شد. پس اعتماد‌به‌نفس وی ضربه نخواهد خورد. شروع به‌موقع درمان‌، ارتباط کودک با همسالان خود را نیز بهبود می‌بخشد.

عوامل موثر در تاخیر تکامل کودک

عوامل زیادی می‌توانند در ایجاد اختلال تکامل نقش داشته باشند و علت رشد نکردن کودک باشند.

• خطرات حین بارداری (مادر مصرف الکل داشته باشد یا به عفونت‌های مختلف آلوده شده باشد)
• مشکلات هنگام تولد (زایمان زودرس یا وزن کم هنگام تولد)
• عفونت‌های هنگام تولد (مثل ویروس هرپس)
• بیماری‌های مادرزادی نوزاد
• بیماری‌هایی ژنتیکی
• وضعیت روانی ناپایدار والدین به‌خصوص مادر
• سن پایین والدین

عوامل پیشگیری‌کننده از تاخیر تکامل کودک

برخی عوامل پیشگیری‌کننده هستند و بهتر است خانواده‌ها این عوامل را مدنظر قراردهند.

• ارتباط قوی عاطفی در خانواده
• مشارکت والدین در کارهای کودکان مانند صحبت‌کردن و بازی‌کردن با آن‌ها
• ارتباط داشتن با کودکان دیگر 
• غربالگری تاخیر تکاملی کودکان

غربالگری تاخیر تکاملی در جامعه، بسیار مهم و به‌صرفه است. این غربالگری از سن چهارماهگی آغاز می‌شود. روش غربالگری مرسوم در مراکز بهداشت ایران، ای.اس.کیو (ASQ) نام دارد. نکته‌ی مثبت این غربالگری این است که والدین درگیر فرایند رشد و تکامل نوزاد می‌شوند. در این غربالگری سوالاتی مطرح شده که مادر یا پدر به آن‌ها پاسخ می‌دهند. براساس جواب‌ها به تکامل نوزاد نمره داده می‌شود. این نمره‌ها تعیین کننده‌ی روند تکامل نوزاد است. فواصل انجام غربالگری با تست ASQ عبارتند از سنین 4، 8، 10، 12، 14، 16، 18، 20، 22، 24، 27، 30، 33، ،36، 42، 48، 54 و 60 ماهگی. برای مشاهده‌ی پرسش‌نامه‌ها به این لینک مراجعه کنید:  http://health.sbmu.ac.ir/index.jsp?pageid=20534&p=1

بررسی تکامل کودکان تا شش‌ماهگی در غربالگری

ماه اول 

• توانایی‌هایی که اغلب نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• بلند کردن سر هنگامی‌که روی شکم خوابیده است.
• واکنش دادن به صدا
• خیره شدن به صورت‌ها
• چرخاندن سر به‌سمت نور
• دیدن الگو‌های سیاه و سفید
• توانایی‌هایی که نیمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• دنبال کردن اشیا با چشم
• درآوردن صداهای "آه" و "اوه"
• توانایی‌هایی که درصد کمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• لبخند زدن
• نگاه داشتن سر در زاویه‌ی 45درجه

ماه دوم

• توانایی‌هایی که اغلب نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• ایجاد صدای زور زدن یا مانند آن
• دنبال کردن اشیا و صورت‌ها با چشم وقتی نزدیک صورت هستند.
• سر را به‌مدت کوتاهی بالا نگه دارد.
• توانایی‌هایی که نیمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• شناسایی صدای آشنا
• لبخند زدن 
• نگه داشتن سر در زاویه‌ی 45درجه
• حرکات نرم‌تر می‌شوند.
• توانایی‌هایی که درصد کمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• سر را صاف نگه‌ دارند.
• تحمل وزن در پاها
• بلند کردن سر و شانه (خیلی نادر)

ماه سوم

• توانایی‌هایی که اغلب نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• سر را مدتی راست نگه دارد.
• شناسایی چهره‌ی آشنا 
• توانایی‌هایی که نیمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• بالا آوردن سر و شانه‌ (حالتی مثل شنا رفتن).
• لبخند زدن و گاهی خندیدن
• توانایی‌هایی که درصد کمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• برگشتن به سمت صدای بلند
• به هم رساندن دست‌ها یا دست‌زدن به اسباب‌بازی‌ها (خیلی نادر)

ماه چهارم

• توانایی‌هایی که اغلب نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• راست نگه داشتن سر
• تحمل وزن در پاها
• صدا درآوردن وقتی با او حرف می‌زنید
• بالا آوردن سر و شانه
• توانایی‌هایی که نیمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• چنگ زدن به اسباب‌بازی‌ها
• توانایی‌هایی که درصد کمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• تقلید کردن آواهایی مثل "بابا"
• جوانه‌ زدن اولین دندان
• غلت زدن از شکم به کمر

ماه پنجم

• توانایی‌هایی که اغلب نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• افتراق بین رنگ‌های واضح
• غلت‌زدن از شکم به کمر
• بازی کردن با دست‌ها و پاهای خودش
• توانایی‌هایی که نیمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• به‌سمت صداهای جدید برگردد
• توانایی‌هایی که درصد کمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• برای لحظه‌ای بدون کمک بنشیند.
• غلت زدن از کمر به شکم
• به دهان گرفتن اشیا
• نشانه‌هایی از اضطراب بیگانه از خود نشان می‌دهد. اضطراب بیگانه به بی‌قراری نوزاد هنگام دیدن یا در آغوش کشیده شدن توسط افراد ناآشنا گفته می‌شود.

شش ماهگی

• توانایی‌هایی که اغلب نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• برگشتن به سمت صداها
• تقلید کردن صداها
• نوزاد بتواند علاوه‌بر شیر مادر غذاهای کمکی را شروع‌ کند.
• توانایی‌هایی که نیمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• جستجو برای اشیا و در دهان گذاشتن آن‌ها
• غلت زدن در هردو جهت
• شناسایی نام خود
• توانایی‌هایی که درصد کمی از نوزادان می‌توانند انجام دهند.
• جهش کردن به‌سمت اشیا یا کشاندن خود روی زمین
• نامفهوم سخن گفتن یا ترکیب کردن آواها
• کشاندن اشیا به‌سمت خود
• نشستن بدون کمک

انواع اختلال تکامل نوزادان و کودکان

تاخیر تکامل حرکتی در کودکان

اختلالات حرکتی در دو گروه اختلالات حرکتی عضلات کوچک و بزرگ بررسی می‌شوند. برای توانایی استفاده از عضلات کوچک مانند دست، می‌توان گرفتن اشیا در نوزادان و در کودکان بزرگ‌تر بستن بند کفش و نقاشی کشیدن را نام ‌برد. برای توانایی استفاده از عضلات بزرگ‌تر ماند بازوها و پاها می‌توان به نشستن، غلت‌زدن، اقدام به راه‌رفتن و پرت کردن اشیا اشاره کرد. کودکان بزرگتر از عضلات بزرگ برای دویدن، پریدن و بالارفتن از پله‌ها استفاده می‌کنند. اکثر کودکان در 11 تا 15 ماهگی می‌توانند به تنهایی مسافت کمی را راه بروند. اما این برای همه صادق نیست.  برخی نوزادان به‌صورت ارثی راه‌رفتن را دیر آغاز می‌کنند و ممکن است علت دیر راه افتادن کودک، ارثی باشد. این نوزادان در سایر جنبه‌های حرکتی غیر از راه رفتن مانند نشستن و غلت‌زدن به توانایی مشخص سن خود رسیده‌اند. تاخیر در راه‌رفتن به عدم توانایی در شروع به راه رفتن تا سن 18 ماهگی گفته می‌شود. در این زمینه کمک به راه رفتن کودک ضروری است. از علل اختلالات تکامل حرکتی کودکان و علت رشد نکردن کودک می‌توان فلج مغزی یاCP ، بیماری‌های ژنتیکی مانند آکندروپلازی ودیستروفی‌های عضلانی را نام برد.

نمودار رشد و تکامل حرکتی طبیعی کودک

 لازم به ذکر است موارد گفته شده در نوزادان مختلف گاه با اختلاف یک یا دو ماهه بروز پیدا می‌کند و اگر نوزاد شما، در یک بخش یک ماه عقب باشد، جای نگرانی نیست.

کاردرمانی برای راه رفتن کودک

کاردرمان‌گرهای مخصوص اطفال برای شناسایی و درمان تاخیر در تکامل آموزش دیده‌اند. اگر تاخیر در تکامل تنها در بخش حرکتی باشد، کاردرمانی روش بسیار مناسبی است. اغلب کودکانی که فقط در بخش حرکتی تاخیر دارند، مشکل مغزی ندارند و به‌سرعت به کاردرمانی پاسخ می‌دهند.

اگر یک کودک 14ماهه توانایی راه‌رفتن نداشته باشد، نمی‌توان به او برچسب تکامل دیررس را زد. اما اگر این نوزاد سابقه‌ی دیر غلت‌زدن را نیز داشته باشد، برای جلوگیری از تاخیرهای بعدی به کاردرمانی ارجاع داده‌ می-شود. پس کودکانی که قبلا بعضی از مهارت‌های حرکتی سن مشخص خود را دیر کسب کرده‌اند نیز برای کار درمانی آورده می‌شوند تا از ادامه‌ی این تاخیر جلوگیری شود. 

در کودکان بزرگتر، کاردرمانی برای افزایش عملکرد آن‌ها در مدرسه و هنگام بازی انجام می‌شود. زیرا هماهنگی حس بینایی و لامسه (برای مثال ضربه‌زدن به هدف) با کاردرمانی افزایش می‌یابد.

درمان خانگی اختلال حرکتی کودک

برای اینکه نوزادان در پایان ماه اول سریع‌تر گردن بگیرند، می‌توان آن‌ها را به شکم خوابانید و کمک کنید که سر خود را بالا بیاورند. این کار باید به آرامی، با دفعات کم و در روزهای متوالی صورت بگیرد. یا در نوزادانی که پاهایشان وزن نمی‌پذیرد، وزنه‌های سبک تا سنگین‌تر روی پاهایشان قرار دهید. 

تاخیر تکامل زبانی و گفتاری در کودکان

• کودکان در سن خاصی باید توانایی‌های مرتبط با تکلم را کسب کنند. در ابتدا باید تفاوت میان تاخیر گفتار و تاخیر زبان را بدانیم. 
• در تاخیر کلامی یا زبانی کودک می‌تواند کلماتی را بیان کند. اما دایره لغات کوچکی دارد و نمی‌تواند بیش از دو کلمه را مانند جمله در کنار هم استفاده کند. تاخیر زبانی به دو علت رخ می‌دهد:
• اختلال در فهم صحبت دیگران به علت مشکلات شنوایی یا عدم درک معنی کلمات مانند نشناختن رنگ‌ها یا اعضای بدن
• اختلال در کنار هم قرار دادن کلمات و توضیح دادن آن‌ها
• در تاخیر گفتاری، کودک از کلمات و عبارات استفاده می‌کند. اما درک سخنانش برای دیگران مشکل است. زیرا صداها و آواهای کلمات را درست و واضح بیان نمی‌کند. گاهی نیز جملات را به صورت روان نمی‌گوید و ممکن است دچار لکنت شود.
• کودکان کم سن باید در هر دوره به توانایی کلامی مشخصی برسند. در ادامه به این توانایی‌ها اشاره می‌کنیم.

* حتما بخوانید: بهترین سن حرف زدن کودک پسر و دختر 

توانایی‌های کلامی کودک در سنین مختلف

بدو تولد تا سه ‌ماهگی

• توانایی شناسایی صدای مادر 
• واکنش نشان دادن به صداهای بلند
• با صداهای بلند از خواب بیدار شود
• صدای غم و شادی را متفاوت ادا کند (گریه و خنده).

چهار تا شش ماهگی

• به‌سمت صدای جدید برگردد.
• از صدای اسباب‌بازی‌های صدادار لذت ببرد.
• آواهایی مانند "اوه"، "اه" و "بابا" را تکرار می‌کند.

هفت تا 11ماهگی

• به شنیدن اسمش، زنگ‌خوردن تلفن و صداهای نه‌چندان بلند واکنش نشان می‌دهد.
• کلمات آشنا مانند "مامان"، "خواهر"، "لباس" را می‌شناسد.
• کلماتی مانند "بابا" و "ماما" را نجوا می‌کند.
• با اداهایش تلاش به برقراری ارتباط می‌کند.
• پاسخ دادن به درخواست‌ها را شروع می‌کند. برای مثال اگر به او بگویید "این را بگیر" برای گرفتنش تلاش می‌کند.
• حتی در اوقات تنهایی صداهایی نجوا می‌کند.

12 تا 17ماهگی

• عبارات ساده را متوجه می‌شود.
• سوالات ساده را با تکان دادن سر جواب می‌دهد یا به مکان خواسته‌شده می‌رود.
• دایره‌ لغاتش از چهار تا شش کلمه یا بیش‌تر است.
• با گذر هرماه کلمات بیش‌تری می‌گوید.

چه زمانی به اختلال تکامل کلامی و زبانی نوزاد خود شک کنم؟

•  تا 12‌ماهگی از ارتباطات غیر زبانی (نظیر اشاره‌کردن) استفاده نکند. 
• تا 18ماهگی ارتباط غیر زبانی را به زبانی ترجیح دهد.
• تا 18ماهگی در اداکردن آواها مشکل داشته باشد.
• در فهمیدن عبارت‌های ساده‌ی کلامی مشکل داشته باشد.
• تا دو سالگی فقط عبارت‌های محدودی را تکرار کند و نتواند جز نیازهای لحظه‌ای خود چیز دیگری را بیان کند.
• تا دو سالگی تون صدای عجیبی داشته باشد.
• والدین کودک تا دو سالگی باید50درصد و تا سه سالگی باید 70درصد سخنان کودکشان را بفهمند. اگر متوجه نمی‌شوید، برای بررسی تکامل کودک خود به پزشک مراجعه کنید.

علت‌های تاخیر در گفتار و تکلم

• از همه محتمل‌تر مشکلات شنوایی است. شنوایی کودکان دچار تاخیر گفتار تاخیر حتما باید بررسی شود. مشکلات شنوایی روی درک‌کردن، ایما و اشاره‌داشتن و صحبت‌کردن اثر می‌گذارد.
• شاید مشکلات حفره‌ی دهان مانند مشکلاتی در کف یا سقف دهان یا شکاف کام عامل تاخیر باشد.
• ضعف در حرکات زبان و فک از علل دیگر این اختلال است.
• یک علت احتمالی دیگر درگیری اعصاب مرتبط با عضلات حلق و دهان است.
• در صورت همراهی تاخیر تکلم با تاخیر تکامل اجتماعی و احساسی میتوان به بیماری اوتیسم، ADHD و اضطراب کودک شک کرد.

گفتاردرمانی برای درمان تاخیر در صحبت‌کردن

گفتاردرمانی برای درمان اختلالات تکامل تکلم بسیار کمک‌کنده است. در جلسات گفتاردرمانی با ایجاد محیط آرام و بدون استرس، کودک را به برقراری رابطه‌ی کلامی و غیرکلامی تشویق می‌کنند.

درمان‌های خانگی ‌تاخیر زبانی

راه‌هایی برای بهبود وضع تکلم کودک در منزل وجود دارد؛ از جمله تشویق کودکان به برقراری ارتباط، دور کردن حس تنش و اضطراب از آن‌ها، خواندن کتاب‌های متناسب با سن کودکان.

تاخیر در تکامل رفتاری کودک

تکامل رفتاری و اجتماعی به‌معنای توانایی کودک در برقراری ارتباط مناسب با محیط پیرامون است. تاخیر در تکامل رفتاری روی توانایی کودک در یادگیری، ارتباط و درگیر شدن در جمع هم تاثیر می‌گذارد. این کودکان در برقراری ارتباط با افراد مشکل دارند. آن‌ها نسبت به تغییرات واکنش‌های شدیدتری می‌دهند. دو بیماری طیف اوتیسم و بیش‌فعالی-کم‌توجهی در این دسته از اختلالات تکامل قرار می‌گیرند. 

تاخیر در تکامل شناختی کودک

تاخیر در توانایی‌های شناختی کودک می‌تواند با فرایند یادگیری و عملکرد او در مدرسه تداخل ایجاد کند. این کودکان معمولا در بازی و ارتباط با سایر کودکان مشکل دارند. این اختلالات در کودکان مبتلا به عفونت‌های مغزی مانند مننژیت و انسفالیت، تشنج یا اختلالات کروموزومی مانند سندرم داون دیده شود.

برای بررسی تاخیر تکامل کودک خود چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

اگر شک دارید که کودک شما مبتلا به یکی از اختلالات تکاملی است، آرامش خود را حفط کنید. برای تشخیص علت رشد نکردن کودک، او را به یکی از مراکز درمانی ببرید. پزشک ابتدا از سلامت جسمی کودک اطمینان حاصل می‌کند. سپس سوالات لازم را از شما می‌پرسند. در صورت نیاز شما را به متخصص اطفال ارجاع می‌دهند. نگران نباشید و به یاد داشته باشید که سرعت رشد کودکان بسیار با هم متفاوت است.