تغذیه تکمیلی با شیر خشک | موارد و نحوه مصرف آن
تغذیه با شیرخشک یا غذا دادن به نوزاد با شیشه شیر همیشه سوالاتی را برای والدین به دنبال دارد؛ از پرسش درباره انواع شیر خشک گرفته تا طرز تهیه شیر خشک و نگهداری آن. اگرچه فواید شیر مادر برای نوزاد بر هیچ کس پوشیده نیست. شیر مادر منبع بهینه‌ای از مواد مغذی است و برای تمام نوزادان رسیده تا سن شش ماهگی کافی است. اما گاهی اوقات تغذیه با شیرخشک جایگزین شیر مادر می‌شود. در این مقاله سعی داریم نکات لازم درباره تغذیه تکمیلی با شیر خشک نوزادان نارس و رسیده را توضیح دهیم.
- شیرخشک چیست؟
- اولویت‌های تغذیه نوزادان با شیرخشک
- از کجا بفهمیم کودک به شیرخشک نیاز دارد؟
- آیا مواد مکمل اضافه‌شده به شیر خشک، نیاز کودک را کاملا برطرف می‌کنند؟
- انواع شیرخشک بر اساس مواد تشکیل‌دهنده
- روش آماده کردن شیر خشک قبل از مصرف و طرز نگهداری آن
- هر آن‌چه باید درباره شیر خشک مخصوص نوزادان نارس بدانید
- آیا تغذیه با شیرخشک عوارضی هم به دنبال دارد؟
شیرخشک چیست؟
قبل از پرداختن به موضوع تغذیه تکمیلی با شیر خشک لازم است بدانید در بیشتر موارد شیر خشک از شیر گاو تولید می‌شود. اما برای تولید شیرخشکی که مناسب کودکان باشد، تغییراتی در شیر گاو می‌دهند تا ترکیبات آن شبیه شیر مادر باشد. افزودن موادی مانند قند لاکتوز، اسیدهای چرب ضروری برای تکامل دستگاه عصبی و بینایی کودک، ویتامین های آ، ای، سی و دی، امگا سه و شش، تنظیم نسبت کلسیم به فسفر و تنظیم پتاسیم؛ سدیم و کلر. البته شیرخشک‌های مایع و یا غلیظ‌شده هم برای نوزادان وجود دارد که در بازار ایران رواج ندارد و جزء انواع شیر خشک در ایران نیست.
یادآوری می کنیم که رنگ مدفوع نوزادان شیر خشکی سبز است. علت مدفوع سبز در نوزادان شیر خشکی بسیار متنوع است که در جای دیگر به تفصیل در مورد آن شرح داده ایم.
اولویت‌های تغذیه نوزادان با شیرخشک
علل جایگزینی شیرخشک با شیر مادر را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ علت‌های مرتبط با مادر و دیگری علت‌های وابسته به کودک
علت‌های تغذیه نوزادان با شیر خشک مرتبط با مادر
ابتلای مادر به عفونت در شیردهی
اگر مادر دچار عفونت‌های زیر باشد، به‌طور موقت و یا دائم از شیردهی منع می‌شود و تغذیه تکمیلی با شیر خشک در نظر گرفته می‌شود:
- مثبت بودن ویروس اچ آی وی در خون یا ابتلا به بیماری ایدز
- بروسلوز (تب مالت) درمان نشده
- ویروس HTLV نوع یک یا دو
- ویروس زیکا
- زخم هرپسی سینه (گروهی از ضایعات تاولی و آبدار قرمز)
- سل ریوی فعال
- ویروس آنفولانزا از نوع H1N1
- هپاتیت ب یا ث
- عفونت کاندیدایی سینه یا زخم و آبسه سینۀ مادر که ممکن است با ترشحات خونی یا چرکی همراه باشد.
- ویروس سایتومگالوویروس
- مادرانی که به‌تازگی واکسن آبله مرغان یا تب زرد زده‌اند.
مصرف داروهای خطرناک و مواد مخدر در شیردهی
دوران شیردهی به اندازه دوران بارداری حساس است؛ زیرا بیشتر مواد غذایی از شیر مادر رد می شوند و به نوزاد می رسند. در واقع همانطور که مادر در خوردن کشک در بارداری یا خوردن قیسی در بارداری و یا خوردن کشمش در بارداری حساسیت به خرج می دهد؛ برای خوردن هر ماده غذایی در دوران شیر دهی - خصوصا ماه های اول شیردهی و تولد فرزند- باید حساس باشد. یادآوری می کنیم که در صورت مصرف هرگونه دارو و یا اعتیاد به مواد مخدر حتما با پزشک کودک خود مشورت کنید. مصرف هر یک از مواد زیر منع شیردهی و توصیه به تغذیه تکمیلی با شیر خشک را به دنبال دارد:
- داروهایی مانند سودوافدرین، نیکوتین، دیورتیک (ادرارآور) و داروهای هورمونی
- سوء‌مصرف مواد مخدر مانند کوکائین، هروئین، مورفین و متادون
- مصرف سیگار منع مطلق ندارد اما می‌تواند باعث آلرژی تنفسی و افزایش خطر مرگ ناگهانی نوزاد شود. پس بهتر است در اولین فرصت ترک شود.
- مصرف الکل
موارد متفرقه
- جراحی و برداشتن بافت سینه در درمان سرطان پستان
- نوک سینه فرورفته مادر
- مادرانی که شیر کمی تولید می‌کنند.
- حاملگی در دوران شیردهی: رشد جنین و تولید شیر هر دو به مواد مغذی و انرژی نیاز دارند. پس بهتر است با نظر پزشک شیردهی مادر کمتر یا قطع شود.
علت‌های تغذیه نوزادان با شیر خشک مرتبط با کودک
- ناتوانی کودک در سینه گرفتن به مدت طولانی به علل شکاف کام و لب، اختلالات ژنتیکی عضلانی یا عصبی
- شروع تغذیه کمکی بعد از شش ماهگی یا به عنوان تغذیۀ مکمل قبل آن
- کودکانی که وزن‌گیری مناسب ندارند و نسبت به نمودار استاندارد وزن کودک رشد کمتری دارند.
- نوزادان نارس
- کودکانی که بیماری‌هایی مانند گالاکتوزمی، حساسیت به پروتئین شیر، عدم تحمل لاکتوز، سوء جذب مواد غذایی، فنیل‌کتونوری و مشکلات کلیوی مبتلا هستند، گاهی به هیچ عنوان نباید شیر مادر و شیر گاو دریافت کنند. در این موارد پزشک شیر خشک‌های مخصوص بیماری‌های خاص را تجویز کند.
از کجا بفهمیم کودک به شیرخشک نیاز دارد؟
- پزشک بر اساس روند وزن‌گیری کودک تشخیص می‌دهد که شیر مادر برای کودک کافی است یا خیر و نیاز به تغذیه تکمیلی با شیر خشک وجود دارد یا نه.
- کودک به طور طبیعی در سه ماه اول زندگی باید روزی 20 گرم وزن اضافه کند. در تولد یک سالگی سه برابر هنگام تولد وزن داشته‌باشد. همینطور در سال دوم زندگی ماهی 200 تا 300 گرم وزن بگیرد.
- معمولا کودکی که شیر کافی خورده، خوابش می‌برد. مدت زمان شیر خوردن او بین 20-5 دقیقه طول می‌کشد و روزی شش بار نیاز به تعویض پوشک دارد.
- اگر این موارد اتفاق نیفتاده‌اند، باید با پزشک مشورت کنید. شاید شیر مادر برای کودک کافی نیست یا روش صحیح شیردهی انجام نمی‌شود.
- همچنین اگر موارد غیرطبیعی مثل دفع گاز و استفراغ بیش‌از‌حد در کودک مشاهده کردید و یا کودک شما به رفلاکس شدید، بیماری‌های متابولیک یا عدم تحمل لاکتوز مبتلا است، باید با مشورت پزشک تغذیه با شیرخشک مخصوص را شروع کنید. همچنین میتوانید در مورد روش صحیح شیر خشک دادن به نوزاد در این مقاله بیشتر بخوانید.
آیا مواد مکمل اضافه‌شده به شیر خشک، نیاز کودک را کاملا برطرف می‌کنند؟
علی‌رغم استفاده از شیرخشک غنی‌شده، معمولا کودک همچنان به مکمل‌های آهن، ویتامین دی و آ در زمان‌های معین نیاز دارد. برای مثال اگر کودکی با شیر خشک غنی‌شده با آهن تغذیه شود، نیازی به مصرف مکمل برای پیشگیری (و نه درمان) از کم‌خونی فقر آهن ندارد. البته اگر کودک به مقدار کافی شیر خشک بنوشد! پس برای محاسبه مقدار مورد نیاز مکمل‌ها با پزشک کودک خود مشورت کنید. بسیاری از اسیدهای چرب ضروری به نام آلفا لینولنیک اسید (ALA)، ایکوزاپنتانوئیک اسید (EPA)، دایکوزاهگزانوئیک اسید (DHA) و آراشیدونیک اسید (ARA) به عنوان مکمل به شیر خشک‌ها اضافه می‌شوند که تاثیرگذاری آن‌ها ثابت نشده است. این ریزمغذی‌ها در شیر مادر وجود دارند و به رشد بهتر سیستم بینایی و عصبی کودک کمک می‌کنند.
انواع شیرخشک بر اساس مواد تشکیل‌دهنده
با وجود تفاوت شیر مادر با شیر خشک سعی شده با غنی سازی شیر خشک نقایص آن جبران شود:
- شیرخشک معمولی با ترکیب استاندارد و بدون افزودنی
- شیرخشک غنی شده با آهن، پیش‌ساز‌های امگا سه، پره‌بیوتیک و پروبیوتیک، روی، ویتامین ای، ویتامین سی و کلسیم
- شیر خشک هایپوآلرژیک یا اچ‌آ -Hypo Allergic (HA) : در حساسیت به پروتئین شیر گاو (کازئین) از دو نوع شیر خشک استفاده می‌شود. اگر حساسیت خفیف باشد، پروتئین‌های شیر شکسته‌شده و کوچک‌تر می‌شوند. اما اگر حساسیت شدید باشد، پروتئین‌ها کاملا به آمینواسیدها تجزیه می‌شوند تا حساسیت ایجاد نکنند.
- شیر خشک آنتی ریفلاکس یا ای‌آر -(AR) anti-regurgitation : در ترکیب این نوع شیرخشک نوعی صمغ گیاهی به نام آکازیا افزاده شده که قوام شیر را بیشتر می‌کند تا محتویات معده، کمتر به سمت مری حرکت کند. این شیر خشک‌ها دفعات، شدت و مقدار شیری که برمی‌گردد را کاهش می‌دهند.
- شیر خشک بدون لاکتوز یا لاکتوز فری - (LF)Lactose Free : کودکانی که به قند لاکتوز موجود در شیر حساسیت دارند، معمولا بعد از مصرف شیر معمولی، بیش از حد معمول نفخ و دفع گاز دارند. در شیر خشک بدون لاکتوز، منبع کربوهیدارت از فروکتوز، سوکروز و مالتودکسترین (نوعی کربوهیدرات که از نشاسته ذرت بدست می‌آید) تامین می‌شود که به راحتی هضم می‌شوند. همچنین به این شیر خشک‌ها عنصر روی بیشتری اضافه شده تا به کاهش اسهال و دیگر علائم عدم تحمل به لاکتوز کمک کند. بجای شیر خشک LF می‌توان از شیر خشک کامفورت و همه شیرخشک‌های مناسب سوءجذب استفاده کرد. مانند شیر خشک AL 110 یا پپتی جونیور
- شیر خشک سیس‌بیوتیک (پره‌بیوتیک‌ها و پروبیوتیک‌ها): این شیر خشک‌ها در کودکان مبتلا به اسهال و عدم تحمل لاکتوز کاربرد دارد. زیرا یکی از اصلی‌ترین علت‌های عدم تحمل لاکتوز در شیرخوران به‌هم‌خوردن تعادل باکتری‌های طبیعی روده است. پروبیوتیک به معنای باکتری‌های مفیدی است که برای بهبود کارکرد دستگاه گوارش به شیر خشک اضافه می‌شوند. پره‌بیوتیک نیز مواد قندی مورد نیاز این باکتری‌ها را تامین می‌کند.
- شیر خشک بر پایه سویا: این نوع ترکیب برای افرادی است که ترجیح می‌دهند نوزادشان از بدو تولد رژیم گیاهی داشته‌باشد. در کاهش علائم نیمی از نوزادان حساس به پروتئین گاوی موثر بوده و در نیمی دیگر بی‌تاثیر است. همه شیرخشک‌های بر پایه سویا فاقد لاکتوز هستند.
- شیرخشک فاقد فنیل آلانین: بر اساس راهنمای خرید شیر خشک، این نوع شیرخشک برای کودکان مبتلا به بیماری ارثی فنیل کتونوری کاربرد دارد. این کودکان نمی‌توانند اسید آمینه فنیل آلانین را تجزیه کنند که در طولانی‌مدت موجب عقب‌ماندگی ذهنی می‌شود.
روش آماده کردن شیر خشک قبل از مصرف و طرز نگهداری آن
- ابتدا تاریخ روی قوطی را چک کنید. اگر تاریخ انقضا شیرخشک تمام شده، به‌هیچ‌عنوان آن را استفاده نکنید. در صورت مصرف اتفاقی، اگر از تاریخ انقضا شیر خشک مدت کوتاهی گذشته باشد، معمولا عوارض حاد و خطرناکی برای کودک ندارد. ممکن است مواد مغذی کمتری به کودک برسد. اما در صورت رخ دادن حتما با پزشک اطفال مشورت کنید.
- قبل از مصرف اطلاعات روی جعبه را بخوانید و شیرخشک را طبق دستور نوشته‌شده آماده کنید. مگر آن‌که پزشک توصیه دیگری کرده باشد.
- برای اندازه‌گیری از همان پیمانه‌ای که داخل جعبه قرار داده‌شده استفاده کنید.
- به میزان لازم آب را بجوشانید و بگذارید خنک شود تا به دمای اتاق برسد. سپس پودر را با آب مخلوط کنید و بطری را تکان دهید تا شیر یک‌دست شود. هر پیمانه شیرخشک معمولا به حدود ۱۳۰ سی‌سی آب برای حل شدن نیاز دارد.
- هیچ‌گاه پودر شیرخشک را داخل آب جوش نریزید. شیر آماده شده را نیز نجوشانید. زیرا ممکن است در اثر حرارت ترکیبات مفید تخریب شوند.
- شیشه شیر آماده‌شده را برای گرم کردن داخل ماکروفر نگذارید. فقط مدت کوتاهی در آب گرم بگذارید تا ولرم شود.
- شیرخشکی را که تازه آماده کردید، میتوانید تا 24 ساعت در ظرف در بسته در یخچال نگه دارید و تاریخ را روی آن بنویسید اما آن را فریز نکنید. همچنین شیرخشک آماده شده را میتوانید تا یک ساعت در محیط اتاق نگهداری کنید.
- اگر از شیرهای مایع آماده استفاده می‌کنید، نیازی به اقدام خاصی ندارد. تنها مقدار مورد نیاز را در شیشه بریزید.
- جعبه های شیرخشک جامد را در ظرف دربسته و در قفسه یا کابینت بگذارید. شیرهای آماده و مایع را داخل یخچال نگهداری کنید.
- بعد از مصرف شیر نیازی نیست شیشۀ شیر را استریل کنید. کافیست آن را با آب و صابون بشویید و خشک کنید.
- تغذیه با شیرخشک مواد مورد نیاز را به کودک شما می‌رساند و نیازی به افزودن چیزی به شیرخشک نیست.
- معمولا میتوانید شیرخشک‌های ساده از برندهای مختلف را با هم مخلوط کنید. این کار منع خاصی ندارد اما توصیه نمی‌شود.
- برای تعویض برند شیرخشک‌های ساده منع خاصی وجود ندارد. اما بهتر است حدود دو هفته از یک شیرخشک استفاده کنید و بعد با نظر پزشک از شرکت دیگر استفاده کنید.
- اگر کودکتان دچار یبوست شد، تغییر شیرخشک می‌تواند به رفع یبوست او کمک کند.
یکی از دغدغه‌های شایع شما مادران عزیز: چند سی‌سی شیر خشک برای نوزاد من کافی است؟
میزان شیر خشک مورد نیاز نوزاد، با توجه به وزن و سن او متفاوت است. استاندارد دقیقی برای این موضوع وجود ندارد. میتوانید پس از مشورت با پزشک طبق موارد زیر به کودک شیرخشک بدهید و تغذیه تکمیلی با شیر خشک را انجام دهید:
- نوزاد تا قبل از یک ماهگی هر سه تا چهار ساعت به 60 تا 90 میلی‌لیتر شیر نیاز دارد. برخی پزشکان معتقدند اگر کودک خواب است و بیشتر از چهار تا پنج ساعت از شیرخوردنش گذشته است، او را بیدار کنید و مجدد به او شیر بدهید.
- از یک تا شش ماهگی کودک هر چهار ساعت به 90 تا 120 میلی‌لیتر شیر نیاز دارد.
- بعد از شش ماهگی هر چهار تا پنج ساعت به 180 تا 240 میلی‌لیتر شیر نیاز دارد.
- نوزاد نارس در طول شبانه روز به 150 تا 160 میلی‌لیتر شیر نیاز دارد.
به صورت کلی مقدار شیر مصرفی کودک زیر یک سال نباید بیشتر از یک لیتر شود. کودکی که گرسنه باشد معمولا بی‌قرار است، گریه می‌کند، انگشتش را می‌مکد، لب‌هایش را مزه‌مزه می‌کند، اطراف را جستجو می‌کند. اگر احساس کردید کودک سیر نشده میتوانید حدود 50 میلی‌لیتر شیر بیشتری به او بدهید. بعد از مدتی طبق تجربه مقدار شیر موردنیاز کودک را میتوانید مشخص کنید.
هر آن‌چه باید درباره شیر خشک مخصوص نوزادان نارس بدانید
شیرخشک‌های مخصوص نوزادان نارس برای نوزادان با وزن تولد کمتر از 2500 گرم و یا تولد قبل از 38 هفته مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین اگر به دنبال بهترین شیر خشک برای وزن گیری نوزاد هستید لازم است به این نکته توجه کنید. معمولا این شیر خشک‌ها آهن بیشتر و لاکتوز کمتری دارند. منشا چربی این شیر خشک‌ها از نوع تری‌گلیسیرید با زنجیره متوسط است تا هضم آسانی داشته باشد. شیر خشک‌های مناسب برای نوزادان نارس در این مقاله معرفی شده‌اند.
سرشیشه شیر مخصوص نوزادان نارس
با توجه به این‌که نوزاد نارس هنوز توانایی مکیدن را کامل پیدا نکرده‌اند و هماهنگی بین بلعیدن و تنفس در او تکمیل نشده است، باید از سر شیشه‌هایی استفاده کرد که سوراخ‌های کوچک‌تری برای خروج شیر دارند. سرشیشه‌های شیر مخصوص نوزادان نارس مقدار شیر کمتری وارد دهان می‌کنند. این سرشیشه‌ها در بازار ایران هم موجود هستند.
آیا تغذیه با شیرخشک عوارضی هم به دنبال دارد؟
طبق بررسی‌های انجام شده کودکانی که تغذیه تکمیلی با شیر خشک برای آن‌ها در نظر گرفته شده است، در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به این بیماری‌ها در آینده هستند:
- اوتیت مدیا یا عفونت گوش میانی
- دیابت
- آسم، آلرژی، اگزما و حساسیت پوستی،
- عفونت تنفسی فوقانی و تحتانی
- چاقی
- ریفلاکس گوارشی
- سندروم مرگ ناگهانی نوزاد
- لوسمی
- همچنین به علت تفاوت فرم شیشه شیر با سینۀ مادر، کولیک و نفخ در این کودکان بیشتر است.
یکی از مشکلات تغذیه تکمیلی با شیر خشک، تاخیر در هضم شیر است. این اتفاق موجب کاهش تمایل کودک به شیر مادر می‌شود. همچنین تغییر الگوی مکیدن شیشه نسبت به سینۀ مادر، تمایل کودک به شیر مادر را کم می‌کند. این دو مورد به‌مرور باعث کم شدن شیر مادر می‌شوند.
روزانه پیام مشاور، متناسب با سن کودکتون دریافت کنین. 
سوالاتتون رو از مامانای با تجربه بپرسین.
با بازیهایی که به رشد هوش و خلاقیت فرزندتون کمک میکنه آشنا بشین.